2023-2024-yillarda Afg‘oniston va Janubiy Osiyo tadqiqotlari markazi S.Rajaratnam nomidagi xalqaro tadqiqotlar maktabi (Nanyang texnologiya universiteti, Singapur) ko‘magida Markaziy Osiyoda ijtimoiy media platformalari orqali tarqatilayotgan ekstremistik targ‘ibotning tarqalishi va ta’sirini tahlil qilish maqsadida batafsil tadqiqot o‘tkazdi. Ushbu keng ko‘lamli tadqiqot natijalari yaqinda e’lon qilingan “Markaziy Osiyo ommaviy axborot vositalarining radikalizm va terrorizm muammolari bo‘yicha monitoringi” hisobotida har tomonlama aks ettirilgan bo‘lib, u turli raqamli platformalardagi o‘zbek, tojik, qozoq, qirg‘iz va rus tilli segmentlarda radikal guruhlar tomonidan qo‘llaniladigan strategiya va narrativlarni chuqur tushunishni taqdim etadi.

 

Mazkur tadqiqot ekstremistik tarmoqlarning radikal mafkurani tarqatish, tarafdorlarni jalb qilish va harakatlarni safarbar qilish vositasi sifatida ijtimoiy tarmoqlardan foydalanishdagi murakkab usullarini ochib beradi. Facebook, Instagram va Telegram kabi platformalarning batafsil monitoringi tufayli hisobotda norozilikni qo‘zg‘atish, zo‘ravonlikni oqlash va mintaqaviy barqarorlikka putur yetkazishga qaratilgan ekstremistik xabarlarning keng tarqalganligi ta’kidlangan. Ushbu xulosalar raqamli sohada radikalizmga qarshi kurashda kompleks yondashuvning zarurligini ko‘rsatadi.

 

Hisobotda o‘zbek va tojik tili segmentlarida bir qator xavotirli tendensiyalar aniqlangan bo‘lib, ularda ekstremistik narrativlar asosan jihodni targ‘ib qilishga qaratilgan. Radikal guruhlar dunyoviy boshqaruvdan norozilikdan foydalanib, jihodni axloqiy burch va adolatga erishish yo‘li sifatida ko‘rsatish uchun hissiy chaqiriqlarni ijtimoiy-diniy da’volar bilan uyg‘unlashtiradi. Shahidlikni ulug‘lash, qurolli kurashga da’vat etish va hukumatning diniy ifoda erkinligini cheklashini tanqid qilish ushbu makonda doimiy mavzular hisoblanadi. Ko‘p hollarda ekstremistik ritorikaga ishonch uyg‘otish uchun nufuzli diniy va tarixiy shaxslarga havolalar qo‘llaniladi, mojaro zonalarida musulmonlarning og‘ir ahvoli haqida hikoya qiluvchi videoroliklar va postlar esa birdamlik va safarbarlikni kuchaytirish maqsadida ishlatiladi.

 

Tadqiqot davomida qayd etilgan e’tiborga loyiq strategiya jihodni oson va zudlik bilan bajarilishi kerak bo‘lgan majburiyat sifatida taqdim etishdir. Internetda ekstremistik kontentni tarqatish orqali odamlarni ishga hissa qo‘shishga undovchi “raqamli jihod” tushunchasi tobora ko‘proq targ‘ib qilinmoqda. Bu o‘zgarish radikal tarmoqlarning moslashuvchan strategiyasini aks ettiradi, ular yollash uchun an’anaviy to‘siqlarni aylanib o‘tish va o‘z ta’sir doirasini kengaytirish maqsadida ijtimoiy tarmoqlarning imkoniyatlaridan foydalanmoqda.

 

Rus, qozoq va qirg‘iz tillaridagi segmentlar parallel, ammo o‘ziga xos dinamikani namoyish etadi: ularda hukumatga qarshi ritorika, xalifalikni tiklashga chaqiriqlar va tashqi siyosatni tanqid qilish ustunlik qiladi. Ayniqsa, Dog‘iston va Checheniston kabi hududlarda etnik va madaniy separatizmni targ‘ib qiluvchi kontent mintaqadagi ekstremistik xabarlarning ko‘p qirrali tabiatini yanada yaqqolroq ko‘rsatadi. Ushbu materiallarda diniy ritorika ko‘pincha yaxlit, biroq qutblashgan mafkuraviy asos yaratishga intilib, siyosiy da’volar bilan chatishib ketadi.

 

Bundan tashqari, hisobotda ekstremistik maqsadlarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashda onlayn platformalarning roli alohida ta’kidlangan. Suriya va Falastin bilan bog‘liq xayriya tashabbuslari uchun xayr-ehson chaqiriqlari keng tarqalgan bo‘lib, kontent yaratuvchilari ko‘pincha bu chaqiriqlarni diniy majburiyat sifatida talqin qilgan. Bunday taktika nafaqat moddiy yordam olish, balki auditoriya va ekstremistik guruhlar o‘rtasidagi hissiy va mafkuraviy aloqani mustahkamlashga xizmat qiladi.

 

Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi ekspertlari ushbu tendensiyalarning keng qamrovli oqibatlari haqida ogohlantirmoqda, Markaziy Osiyoda ijtimoiy qutblanish, radikallashuv va milliy xavfsizlikka tahdidlarning kuchayishi mumkinligini ta’kidlamoqda. Hisobot yakunida ushbu muammoni hal qilish bo‘yicha muvofiqlashtirilgan sa’y-harakatlar, jumladan, onlayn platformalar monitoringini kuchaytirish, mahalliy qadriyatlarga asoslangan qarshi targ‘ibotni ilgari surish hamda hukumatlar, texnologiya kompaniyalari va fuqarolik jamiyati o‘rtasidagi hamkorlikka chaqirilgan.

 

Endilikda MITI saytida mavjud bo‘lgan ushbu hisobot Markaziy Osiyodagi radikallashuvning murakkab dinamikasini tushunish va unga qarshi turishga intilayotgan siyosatchilar, xavfsizlik bo‘yicha mutaxassislar va olimlar uchun bebaho manba hisoblanadi. U MXIKning mintaqaviy barqarorlikni mustahkamlash va raqamli davrda ekstremistik mafkuralar tomonidan yaratilayotgan tahdidlarni har tomonlama tushunishga ko‘maklashish borasidagi fidoyiligini aks ettiradi.

 

Hisobotni (ingliz tilida) bu yerda o‘qish va yuklab olish mumkin

 

* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.