O‘zbekistonda men e’tiborga molik tendensiyani kuzatdim: uchrashgan deyarli barcha siyosatshunoslar AQSH tashqi siyosatini klassik xalqaro munosabatlar (XM) nazariyasi nuqtai nazaridan talqin qilishardi. Ular realizm, liberalizm va konstruktivizm atamalarida so‘zlashib, AQSh strategik manfaatlar, institutsional me’yorlar yoki mafkuraviy qadriyatlarga muvofiq harakat qiladi deb hisoblashardi. Biroq, Tramp ma’muriyati haqida o‘qiganimda, bu modellarning hech biri to‘g‘ri kelmaganday tuyuldi. XM nazariyasi elchixonalar va diplomatik missiyalarni qisqartirishni yoki raqiblarga yon bosib, ittifoqchilarga tarif belgilashni qanday izohlashi mumkin? Nazariy modellar va siyosiy voqelik o‘rtasidagi tafovut shunchaki chalkashlik tug‘dirmadi, balki chuqurroq muammoni ochib berdi: an’anaviy XM qo‘llanmasi endi Trampning ikkinchi ma’muriyatini tushuntirishga qodir emas.
Shundan so‘ng, agar Xalqaro munosabatlar nazariyasi Trampni tushuntira olmasa, nima tushuntira oladi, degan muhim savol paydo bo‘ladi. Ushbu sharh psixosiyosiy yondashuvni, xususan, Trampning ego, performans (ko‘z-ko‘z qilish) va xaosga bo‘lgan intilishini birlashtirishni taklif qiladi.
Birinchidan, Trampni ego boshqaradi. Milliy manfaatlar yoki institutsional me’yorlar ta’sirida bo‘lgan rahbarlardan farqli o‘laroq, uning tashqi siyosiy qarorlari doimo shaxsiy tasdiqlash va ustunlik qilish istagini aks ettiradi. AQShda prezident Trampdan ko‘ra mashhurroq bo‘lgan Ukraina prezidenti Volodimir Zelenskiy Vashingtonga tashrif buyurganida, Tramp e’tibordan chetda qolishga chiday olmadi. U kameralar oldida Zelenskiyni omma oldida obro‘sizlantirib, o‘z obro‘sini tiklashga urindi. Xuddi shunday, bu yil boshida Rim papasi Fransisk vafot etganidan so‘ng, Tramp bunga davlat arbobi sifatida emas, balki shov-shuv bilan javob qaytardi: u o‘zini Rim papasi sifatida tasvirlovchi sun’iy intellekt tomonidan yaratilgan rasmni tarqatdi. Bu bilan u, aftidan, jamoatchilik e’tiborini bir paytlar uning immigratsiya siyosatini “nasroniylikka zid” deb baholagan kuchli tanqidchidan boshqa tomonga yo‘naltirishga harakat qildi. Janubiy Afrika, Kanada va Buyuk Britaniya kabi davlatlar Trampning egosini juda ehtiyotkorlik bilan boshqarishga majbur bo‘lishdi. Ular jamoat oldida sharmanda bo‘lishdan qochish umidida nozik maqtovlar aytishga urinishdi, ammo bu sa’y-harakatlar ko‘pincha natija bermadi. An’anaviy XM nazariyalari bu harakatlar keng ko‘lamli milliy maqsadlarga xizmat qiladi va ma’lum darajada AQSH manfaatlarini ilgari suradi, deb taxmin qiladi. Biroq, Trampning egoistik qarorlari Amerika tashqi siyosati uchun sezilarli natija bermadi. Bu voqealar alohida hodisalar emas, aksincha, Trampning tashqi siyosatida o‘z egosini hamma narsadan ustun qo‘yish, diplomatiyani shaxsiy obro‘ va hissiy qoniqishga bo‘ysundirishning izchil qonuniyatini ko‘rsatadi.
Ikkinchidan, Trampning xalqaro munosabatlarga yondashuvi ko‘z-ko‘z qilishga asoslangan. Uning qarorlari ichki auditoriyaga qanday ta’sir qilishi, xususan, uning muvaffaqiyatli kelishuv qiluvchi sifatidagi imijini qanday mustahkamlashi bilan belgilanadi. Gumanitar yordam qisqartirildi, chunki uning foydasi saylovchilarga osonlikcha ko‘rinmas edi – 91 000 katta yoshli va 190 000 bolaning o‘limi kabi oqibatlardan qat’i nazar. Bu Yaqin Sharq kabi shundoq ham beqaror mintaqalarga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Ichki siyosatda, Tramp tomonidan taklif qilingan Medicaid qisqartirishlari natijasida, Boston universiteti tadqiqotlariga ko‘ra, har 18 daqiqada bir katta yoshli inson vafot etadi. Hatto Tramp ustuvor deb da’vo qilgan iqtisodiy mezonlar bo‘yicha ham uning siyosati samarasiz: uning savdo urushlari va tariflari uzoq muddatli AQSH yalpi ichki mahsulotini 6 foizga qisqartirishi va real ish haqini 5 foizga kamaytirishi prognoz qilinmoqda. Bu qarama-qarshiliklar yanada chuqurroq haqiqatni ochib beradi: Trampning tashqi siyosati iqtisodiy natijalar haqida emas (ba’zi XM nazariyalari taklif qilganidek), balki tashqi ko‘rinish haqidadir. Tariflardan zarar ko‘rgan mamlakatlar javob qaytarganda, ular Yaponiya kabi tahliliy yo‘ldan borib, tariflar bo‘yicha muzokaralar olib borishga harakat qila olmaydilar. Aksincha, ular Trampning namoyishkorona muhit yaratish istagiga mos kelishlari kerak, masalan, Hindiston kabi jamoatchilikni tinchlantirish yo‘lidan borishlari lozim. Pul va “bitimlar” tili hech qachon izchil strategiya bo‘lmagan, balki uning “Amerika First” qat’iyatli, murosasiz rahbar sifatidagi obro‘sini mustahkamlashga qaratilgan ko‘rinish edi.
Uchinchidan, Tramp xaos yaratish orqali gullab-yashnaydi. U doimiy e’tiborni talab qiladi, OAVdan bir qadam oldinda yuradi. Har hafta janjal ustiga janjal chiqarish orqali haddan tashqari charchoq paydo bo‘ladi va qonuniy tanqidlar hech qachon tugamaydigan “jodugarlar ovi”ning bir qismi sifatida e’tiborga olinmasligi mumkin. U Kanadani qo‘shib olish, Grenlandiyani bosib olish yoki G‘azoda hashamatli kurort qurish haqida tez-tez gapiradi. U monarxiyalardan ko‘p million dollarlik samolyotlarni qabul qildi va Meksika ko‘rfazining nomini o‘zgartirdi. Bu harakatlar juda puxta o‘ylangan, lekin AQShning maqsadlarini ilgari surish uchun emas, balki Trampni kuchliroq ko‘rsatish uchun. XM soha sifatida qarorlar nozik va vaqtga mos keladigan barqarorlik va tahlilga asoslanadi. Tramp uchun esa xaos siyosiy qurolga aylanadi, chalkashlik esa uning boshqaruvni qo‘lga olishiga sharoit yaratadi.
Ego, performans va xaos orqali davlatlar prezident Trampning xatti-harakatlarini an’anaviy ma’nodagi chet el lideri sifatida emas, balki tomoshabob ko‘rinish sifatida talqin qilishi mumkin bo‘lgan psixosiyosiy model vujudga keladi. Xalqaro munosabatlarning klassik nazariyasi e’tibor ittifoqlardan, tashqi ko‘rinish natijalardan, shaxsiy manfaat milliy strategiyadan muhimroq bo‘lgan rahbarning xatti-harakatlarini tushuntirib bera olmaydi. O‘zbekiston kabi mamlakatlar uchun xalqaro munosabatlarni tahlil qilish vositasi sifatida foydalanish Prezident Trampning harakatlari va sabablarini tushunib bo‘lmasligini anglatadi. Uning xulq-atvori shunchaki xalqaro munosabatlar doirasidagi g‘ayritabiiy holat emas, balki undan butunlay tashqarida. Tramp harakatlarining ma’nosini anglash uchun biz xalqaro munosabatlar chegarasidan chiqib, kengroq haqiqatni tan olishimiz lozim: an’anaviy harakat tizimi shunchaki eskirgan emas – u Tramp hukmronlik qilayotgan dunyoda butunlay dolzarbligini yo‘qotgan.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.