Moskva davlat xalqaro munosabatlar instituti (MGIMO) professori Ivan Safranchuk va Rustam Maxmudov Markaziy Osiyodagi islomiy radikalizmga bag‘ishlangan tadqiqotlarida mintaqadagi radikal islomiy harakatlarning tarixiy rivojlanishi, qonuniyatlari va kelajak yo‘nalishlarini tahlil qiladilar. Mualliflar ta’kidlashlaricha, XX asr davomida Markaziy Osiyoda islomning rivojlanishi asosan ichki mintaqaviy jarayonlar ta’sirida, mahalliy an’analar va o‘ziga xoslik shakllanishi bilan chambarchas bog‘liq holda yuz bergan. Ular, sovet davrida islomiy amaliyotlar bostirilgan bo‘lsa, XX asr oxiridagi siyosiy erkinlashtirish, ayniqsa qayta qurish davrida siyosiy islomning qayta tiklanishiga olib kelganini va bu mintaqa bo‘ylab turli harakatlar hamda tashkilotlarning paydo bo‘lishiga turtki berganini ta’kidlaydilar. Biroq, mualliflar ushbu guruhlar dastlab diniy va siyosiy fikr shakllanishida muhim rol o‘ynagan bo‘lsa-da, ular asta-sekin davlat hokimiyati tomonidan chetlatilgani va bu ularning mamlakat ichidagi ta’sirini cheklaganini qayd etadilar.   Mualliflar Markaziy Osiyoda faoliyat yuritayotgan radikal islomiy tashkilotlarning ikki turi o‘rtasida aniq farq o‘tkazishni taklif qiladilar. Birinchi toifaga ichki islomiy uyg‘onishga yo‘naltirilgan, diniy poklanish va siyosiy hayotda zo‘ravonliksiz ishtirok etishga urg‘u beradigan guruhlar kiradi. Ikkinchi turga Markaziy Osiyodan keng geosiyosiy maqsadlarni amalga oshirish uchun odam yollash va amaliy baza sifatida foydalanishga intilayotgan xalqaro tashkilotlar kiradi. Safranchuk va Maxmudov ta’kidlashlaricha, har ikkala toifadagi tashkilotlar ham mintaqaviy hukumatlar tomonidan ularning faoliyatini to‘xtatish uchun huquqiy, siyosiy va kuch ishlatish choralarini qo‘llaydigan kuchli bosimga duch kelmoqda. Bundan tashqari, ular ilgari mintaqada o‘z ta’sirini kengaytirishga intilgan jihodchi harakatlar jiddiy harbiy mag‘lubiyatga uchragani, bu esa ularning amaliy salohiyati va g‘oyaviy jozibadorligini zaiflashtirganini qayd etadilar.   Radikal islomiy tashkilotlarning ushbu muvaffaqiyatsizliklariga qaramay, mualliflar Markaziy Osiyoda islomiy radikalizm butunlay yo‘qolib ketmasligi mumkin, degan xulosaga keladilar. Ularning fikricha, mintaqada davom etayotgan diniy uyg‘onish – ijtimoiylashuv va madaniylashuv jarayonlari tufayli – radikal g‘oyalarning saqlanib qolishi uchun qulay muhit yaratadi. Garchi davlat qatag‘onlari siyosiy islomning eng ochiq ko‘rinishlarini to‘xtatsa-da, diniy ongning kengayish tendensiyasi radikal qarashlar, ayniqsa jamiyatning norozi qatlamlari orasida ma’lum darajada qo‘llab-quvvatlanishda davom etishi mumkinligini anglatadi. Shu munosabat bilan, tadqiqot hukumatlar radikallashuvga qarshi kurashish bo‘yicha sa’y-harakatlarini ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilish va mo‘tadil islomni rag‘batlantirishga qaratilgan siyosat bilan uyg‘unlashtirib, hushyorlikni saqlab qolishlari kerakligini taklif qiladi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Rustam Maxmudov o‘z maqolasida “Tolibon” harakatining Afg‘onistonda hokimiyatga qaytishini, uning sabablarini, oqibatlarini va xalqaro munosabatlarga ta’sirini tahlil qiladi. U 2021-yilda Afg‘oniston hukumatining tez qulashiga olib kelgan omillarni, jumladan, davlat institutlarining zaifligi, korrupsiya hamda AQSH va uning ittifoqchilari siyosatining samarasizligini batafsil ko‘rib chiqadi. Maqolada ta’kidlanishicha, xalqaro hamjamiyatning Afg‘onistonni barqarorlashtirish bo‘yicha ko‘p yillik sa’y-harakatlariga qaramay, toliblar deyarli qarshiliksiz o‘z hokimiyatini tiklashga erishdi.   Maqolaning asosiy e’tibori “Tolibon” hokimiyatga qaytganidan keyingi ichki va tashqi siyosatidagi o‘zgarishlarga qaratilgan. Muallif ta’kidlashicha, toliblar xalqaro aloqalarni saqlab qolish istagini bildirgan va mo‘tadilroq yo‘l tutishni va’da qilgan bo‘lsa-da, ularning amaliy siyosati an’anaviy radikal g‘oyalarga sodiqligini ko‘rsatmoqda. Xususan, ayollar huquqlarini cheklash, muxolifatni bostirish va qat’iy diniy me’yorlarni tiklashga alohida e’tibor berilmoqda.   Maqolaning yana bir muhim jihati – jahon hamjamiyatining Afg‘onistondagi yangi rejimga munosabatini baholashdir. Muallif turli mamlakatlar pozitsiyalarida farq borligini qayd etadi: ba’zi davlatlar toliblar bilan ehtiyotkorona munosabat o‘rnatishga intilsa, boshqalari ularning qonuniyligini tan olishdan butunlay bosh tortmoqda. Maqolada “Tolibon” siyosatining mintaqaviy xavfsizlikka, jumladan, terrorizm tahdidi va qochqinlar oqimiga ta’siri, shuningdek, vaziyatning Markaziy Osiyo mamlakatlariga ta’siri tahlil qilingan.   Xulosa qilib aytganda, maqola zamonaviy Afg‘oniston voqeligining chuqur tahlilini taqdim etib, toliblarning hokimiyatga kelish mexanizmlari, ularning ichki siyosati va bu jarayonning xalqaro oqibatlarini yoritib beradi. Muallifning ta’kidlashicha, voqealarning keyingi rivoji ko‘p jihatdan jahon hamjamiyatining “Tolibon” rejimi bilan munosabatlarda yagona yondashuvni ishlab chiqish qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

IXTI tashrif buyuruvchi ilmiy xodimi Jon Hongpyo Janubiy Koreyaning sportni rivojlantirishga rasmiy yordamining (SRY) K-Silk Road tashabbusi doirasidagi rolini o‘rganmoqda. Muallif tushuntirishicha, Koreya yordam oluvchi mamlakatdan donor mamlakatga aylangach, ko‘p tarmoqli SRY dasturlarini faol joriy etmoqda, bunda sport xalqaro hamkorlikni rivojlantirishning o‘ziga xos vositasiga aylanmoqda. U ta’kidlaydi, sport SRY nafaqat rivojlanayotgan mamlakatlarda salomatlik va farovonlikni mustahkamlashga hissa qo‘shadi, balki o‘zgaruvchan geosiyosiy vaziyatda Koreyaning Markaziy Osiyo bilan munosabatlarini mustahkamlaydi va diplomatik ko‘prik vazifasini bajaradi.   U sport SRYni Janubiy Koreya va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlashga qaratilgan strategik siyosat – K-Silk Road tashabbusining muhim mexanizmi ekanligini ta’kidlaydi. Jonning fikricha, bu tashabbus Janubiy Koreyaning keng qamrovli diplomatik maqsadlariga mos keladi, ayniqsa Ukraina va Rossiya o‘rtasidagi urush hamda Donald Trampning AQSH prezidenti lavozimiga qaytishi ehtimoli kabi global voqealar fonida. Muallif Koreyaning qo‘shma ta’lim dasturlari, murabbiylar almashinuvi va mahalliy sport infratuzilmasini rivojlantirish orqali Markaziy Osiyo ishlarida ishtirok etishi muhimligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, bu sa’y-harakatlar nafaqat qabul qiluvchi mamlakatlarda sport natijalarini yaxshilaydi, balki uzoq muddatli diplomatik va iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishga ham xizmat qiladi.   Muallif Koreyaning Markaziy Osiyodagi sport SRYsiga aniq misollar keltiradi, masalan, o‘zbek va qozoq sportchilarini Koreya ob’ektlarida tayyorlash va mintaqaga Koreya murabbiylarini yuborish. U bu tashabbuslar oddiy sport rivojlanishidan tashqari, ijtimoiy integratsiya, gender tenglik va jamoat salomatligini yaxshilashga yordam berishini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, ekspert O‘zbekistondagi dolzarb sog‘liqni saqlash muammolariga, jumladan semizlik va yurak-qon tomir kasalliklarining yuqori darajasiga e’tibor qaratib, sport SRY bu muammolarni hal qilishda o‘zgartirishga qodir rol o‘ynashi mumkinligini ta’kidlaydi.   Xulosa qilib, Jon Hongpyo sun’iy intellektga asoslangan innovatsiyalar orqali sport SRYni kengaytirishni taklif qiladi, Koreyaning texnologik tajribasidan foydalanib, uning ta’sirini yanada kuchaytirish maqsadida. Uning fikricha, sun’iy intellekt mashg‘ulotlar va natijalarni tahlil qilishda inqilob qilishi, Koreyaning sport diplomatiyasida yetakchi sifatidagi rolini kuchaytirishi mumkin. Ilg‘or texnologiyalarni sport SRYga integratsiyalash orqali Janubiy Koreya Markaziy Osiyodagi o‘z ta’sirini mustahkamlab, ayni paytda Barqaror rivojlanish maqsadlarini ilgari surishi mumkinligini Jon ta’kidlaydi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarova yaqinda Central Asia-Caucasus Analyst nashrida etilgan maqolasida transafg‘on transport yo‘nalishlarini rivojlantirishning geosiyosiy va iqtisodiy oqibatlarini tahlil qiladi. Uning ta’kidlashicha, Markaziy Osiyo Sharq va G‘arbni, shuningdek Shimol va Janubni bog‘laydigan eng muhim quruqlik transport markazining tarixiy rolini qayta tiklashga intilmoqda. Savdo yo‘llarini, ayniqsa Afg‘oniston orqali diversifikatsiya qilish ko‘plab Markaziy Osiyo davlatlari uchun strategik ustuvor yo‘nalish hisoblanadi, chunki bu Rossiya orqali an’anaviy tranzitga qaramlikni kamaytirish imkonini beradi. Biroq, u Xitoy, Rossiya, Hindiston va Eron kabi yirik davlatlarning ishtiroki mintaqaviy hamkorlikni murakkablashtirishi mumkin bo‘lgan raqobatdosh manfaatlarning chigal to‘rini yaratishi haqida ogohlantiradi.   Umarova xonim ta’kidlashicha, Afg‘oniston toliblar hukmronligi davrida Qobul yo‘lagi (O‘zbekiston, Afg‘oniston va Pokistonni bog‘lovchi) va Lojuvard yo‘lagi kabi infratuzilma loyihalarini faol amalga oshirmoqda. U Markaziy Osiyoning bir nechta davlatlari mintaqaning tranzit landshaftini shakllantirish uchun raqobatlashayotganini qayd etadi. Masalan, O‘zbekiston Termiz-Mozori Sharif-Qobul-Peshovar temir yo‘li tarafdori, Turkmaniston va Qozog‘iston esa Turkmanistonni Pokiston bilan bog‘laydigan muqobil Transafg‘on yo‘lagini qo‘llab-quvvatlamoqda. Ushbu raqobatdosh loyihalar nafaqat iqtisodiy intilishlarni aks ettiradi, balki kengroq geosiyosiy strategiyalar bilan ham kesishadi, chunki mintaqaviy o‘yinchilar Janubiy Osiyo savdo tarmoqlarida o‘z mavqelarini mustahkamlashga urinmoqda.   Maqolada tashqi kuchlarning strategik manfaatlari ham ko‘rib chiqiladi. Rossiya Janubiy Osiyo bilan savdoni osonlashtirish uchun Afg‘onistonni o‘zining "Shimol-Janub" transport yo‘lagiga qo‘shishga intilmoqda, Eron esa Markaziy Osiyodagi raqobatchilarini chetlab o‘tuvchi muqobil yo‘nalishlarni taklif qilmoqda. Yaqin kelajakda Xof-Hirot temir yo‘li qurilishining yakunlanishi va Eronning Afg‘oniston hamda Xitoy orqali o‘tadigan tranzit yo‘lagini uzoq muddatli rejalashtirishi Markaziy Osiyoning tranzit intilishlariga tahdid solmoqda. Xuddi shu tarzda muallif Hindistonning Pokistonni chetlab o‘tib, Eronning Chabahor porti orqali Markaziy Osiyo bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yish borasidagi sa’y-harakatlarini tasvirlaydi. Shuningdek, u Xitoyning Afg‘oniston tranzitida ehtiyotkorlik bilan ishtirok etayotganini, ayniqsa Vaxan yo‘lagi bilan bog‘liq holda ta’kidlaydi. Bu yo‘lak Afg‘oniston va Xitoy o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri savdo aloqalarini o‘rnatishi mumkin, ammo Markaziy Osiyoning tranzit markazi sifatidagi ahamiyatini pasaytirishi mumkin.   Xulosa qilib aytganda, Nargiza Umarova Afg‘oniston transport yo‘laklarining kengayishi Markaziy Osiyo uchun imkoniyatlar ochishi, shu bilan birga raqobat va geosiyosiy ziddiyatlarning kuchayishi xavfini keltirib chiqarishini ta’kidlaydi. Ushbu muammolarni hal qilish uchun u Markaziy Osiyo davlatlari o‘zaro iqtisodiy manfaatlarni maksimal darajada oshirish maqsadida raqobatlashish o‘rniga hamkorlik qiladigan muvofiqlashtirilgan mintaqaviy yondashuvni taklif qiladi. Uning ogohlantirishicha, bunday muvofiqlashtirish bo‘lmasa, tashqi kuchlar mintaqadagi kelishmovchiliklardan foydalanishi mumkin, bu esa Markaziy Osiyoning strategik tranzit salohiyatidan foydalanish qobiliyatiga putur yetkazishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

IXTI katta ilmiy xodimi Nargiza Umarova o‘zining yangi maqolasida Afg‘oniston transport infratuzilmasining mintaqaviy integratsiya va Markaziy Osiyoning iqtisodiy istiqbollariga ta’sirini tahlil qiladi. Muallifning ta’kidlashicha, Ukrainadagi urush boshlanganidan so‘ng mintaqa mamlakatlari Rossiyaga qaramlikni kamaytirish maqsadida o‘z savdo yo‘nalishlarini xilma-xil qilish bo‘yicha harakatlarini jadallashtirgan. Tranzitning janubiy yo‘nalishiga alohida e’tibor qaratilmoqda, bu yerda Eron va Afg‘oniston Markaziy Osiyoning asosiy hamkorlari hisoblanadi. Hokimiyat tepasida turgan Toliblar transport yo‘laklarini rivojlantirish, jumladan, temir yo‘llar va Kobul hamda Lojuvard yo‘laklari kabi infratuzilma obyektlarini qurishda qat’iyat namoyish etmoqda.   Tadqiqotning muhim qismi transport siyosati sohasida turli davlatlar o‘rtasidagi raqobat va hamkorlikni ko‘rib chiqishdan iborat. Turkmaniston va Qozog‘iston O‘zbekiston tomonidan faol qo‘llab-quvvatlanayotgan “Termiz-Mozori Sharif-Kobul-Peshovar” transafg‘on temir yo‘li bilan raqobatlasha oladigan “Torgundi-Hirot-Qandahor-Spin-Buldak” orqali muqobil yo‘nalishni ilgari surmoqda. Muallifning ta’kidlashicha, ushbu yo‘nalishlarning rivojlanishi mintaqaning tranzit imkoniyatlarini oshiradi, shuningdek, geosiyosiy raqobatga va Rossiya, Eron va Xitoy kabi yirik o‘yinchilarning strategik manfaatlarini qayta ko‘rib chiqishga sabab bo‘lishi mumkin.   Maqolada Afg‘oniston tranzitida Moskvaning roli ham muhokama qilinadi. G‘arb sanksiyalari sharoitida Rossiya Afg‘oniston orqali Pokistonga chiqadigan “Shimol-Janub” xalqaro transport yo‘lagini kengaytirishga qiziqish bildirmoqda. Bu masalada O‘zbekiston va Turkmaniston katta yuk oqimlarini jalb qilish orqali muhim rol o‘ynashi mumkin. Shu bilan birga, Eron va Hindiston Markaziy Osiyo bilan muqobil aloqa yo‘llarini ta’minlash maqsadida Chobahor porti va temir yo‘l yo‘nalishlari kabi o‘z loyihalarini rivojlantirmoqda, bu esa O‘zbekistonning Kobul yo‘lagi mavqeini zaiflashtirib qo‘yishi mumkin.   Xulosa qilib aytganda, Nargiza Umarova Afg‘oniston tranziti dinamikasi Markaziy Osiyo uchun ham imkoniyatlar, ham qiyinchiliklar keltirib chiqarayotganini ta’kidlaydi. Mintaqalararo raqobat va tashqi o‘yinchilar ta’sirining kuchayishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun Markaziy Osiyo mamlakatlari tranzitning janubiy yo‘nalishini rivojlantirish bo‘yicha kelishilgan strategiyani ishlab chiqishlari lozim. Bunday yondashuv maksimal iqtisodiy manfaatni ta’minlaydi va ularning xalqaro transport tizimidagi mavqeini mustahkamlaydi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Islomxon Gafarov o‘z maqolasida Rossiya va Xitoyning Markaziy va Janubiy Osiyo integratsiyasiga bo‘lgan strategik yondashuvlarini tahlil qiladi. Ishda ta’kidlanishicha, bu mintaqalarning o‘zaro bog‘liqligi geosiyosiy kun tartibida tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, Rossiya va Xitoy esa integratsiya jarayonlarini rivojlantirishda konstruktiv yondashuvlarni namoyon etmoqda. Muallifning qayd etishicha, Markaziy Osiyo mamlakatlari dengiz portlariga chiqishdan, Janubiy Osiyo davlatlari esa Markaziy Osiyo mintaqasi bozorlariga kirishdan manfaatdor.   Muallif Rossiya haqida so‘z yuritarkan, uning siyosati “yangi yevroosiyochilik” konsepsiyasiga asoslanganini, bu doirada Hindiston, Xitoy, Eron va boshqa davlatlar bilan integratsiyani kuchaytirish ko‘zda tutilganini ta’kidlaydi. Moskva SHHT mexanizmlari orqali Janubiy Osiyo bilan aloqalarni faollashtirmoqda, shuningdek, “Global Janub” va “Jahon ko‘pchiligi” tushunchalaridan foydalanmoqda. Muallifning fikricha, bu Yevroosiyo makromintaqasida integratsiya jarayonlarini tezlashtirishi mumkin.   Xitoyga kelsak, maqolada uning “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi kabi infratuzilma va iqtisodiy yo‘laklarni yaratishga qaratilgan uzoq muddatli strategiyasi ta’kidlangan. Shu nuqtayi nazardan, Pekin Markaziy va Janubiy Osiyoni transport yo‘nalishlarini rivojlantirish va savdo aloqalarini kuchaytirish orqali global iqtisodiy hamkorlikning muhim bo‘g‘inlari sifatida ko‘rmoqda. Muallif strategiyalardagi farqlarga qaramay, Rossiya va Xitoy bu mintaqalarning o‘zaro bog‘liqligini chuqurlashtirishdan umumiy manfaatdor, degan xulosaga keladi.   Maqolani CABAR.Asia saytida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.