“Afg‘oniston Tolibonlar hukmronligi ostida: qo‘shni davlatlar va buyuk davlatlar munosabati” mavzusidagi xalqaro anjuman materiallari orasida Siyosatshunoslik kafedrasi katta o‘qituvchisi Madina Abdullayeva va IXTI ilmiy xodimi Mushtariy Usmonova hammuallifligida IXTI yetakchi ilmiy xodimi Rustam Maxmudov tomonidan yozilgan maqola taqdim etilgan. Tadqiqot Afg‘onistonning boy tabiiy resurslarini va ularning shakllanayotgan geosiyosiy vaziyatdagi ahamiyatini tahlil qilishga bag‘ishlangan. Mualliflar umumiy qiymati 1 trillion dollardan 3 trillion dollargacha baholangan mis, litiy va nodir yer metallarining strategik muhim konlarini batafsil ko‘rib chiqadilar.   Maqolada jahon davlatlari, xususan Xitoy, Hindiston va Rossiyaning ushbu resurslarga bo‘lgan qiziqishi ortib borayotgani hamda ularni o‘zlashtirish uchun raqobat kurashidagi o‘rniga alohida e’tibor qaratilgan. Mualliflar Afg‘oniston duch kelayotgan muammolar va imkoniyatlarni, jumladan, xalqaro tan olinishning yo‘qligi, sanksiyalar va ichki siyosiy to‘siqlarni ta’kidlab o‘tadilar. Resurslarni oqilona boshqarish va investitsion aloqalarni rivojlantirish mamlakat iqtisodiyotini tiklashning kaliti bo‘lishi va uning global iqtisodiy jarayonlarga qo‘shilishi uchun yangi imkoniyatlar yaratishi mumkinligi qayd etilgan.   Maqolani (rus tilida) o’qing va yuklab oling   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo’lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

2024-yilda Germaniyaning Roza Lyuksemburg jamg‘armasi ko‘magida Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetida o‘tkazilgan “Afg‘oniston Tolibon hukmronligi ostida: qo‘shni davlatlar va buyuk davlatlar munosabati” mavzusidagi xalqaro anjuman materiallari to‘plamida Antropologiya va konfliktologiya laboratoriyasining yetakchi ilmiy xodimi Rustam Maxmudovning Tolibonning ijtimoiy-iqtisodiy siyosati va Afg‘onistonni modernizatsiyalash istiqbollariga bag‘ishlangan maqolasi o‘rin olgan. Muallif 2021-yilda Tolibon hokimiyatga kelganidan buyon mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatni batafsil tahlil qilib, yalpi ichki mahsulotning keskin pasayishi, G‘arb moliyaviy yordamining to‘xtashi va moliya tizimining murakkabliklariga alohida e’tibor qaratadi.   Maqolada ta’kidlanishicha, Tolibon korrupsiyaga qarshi kurashda, tashqi savdoni barqarorlashtirish va Qo‘shtepa kanali, mis va neft konlarini o‘zlashtirish kabi yirik infratuzilma loyihalarini amalga oshirishda muayyan yutuqlarga erishgan. Biroq, muallifning fikricha, ayollarning iqtisodiy hayotdagi ishtirokini cheklash, boshqaruvning samarasizligi va insonparvarlik yordamiga qaram bo‘lish kabi asosiy muammolar Afg‘onistonning barqaror rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda. Janob Maxmudov ekstraktiv institutlar ustunligi sharoitida keyingi iqtisodiy o‘sish istiqbollarini tahlil qiladi hamda mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtirish uchun xalqaro hamkorlik va investitsiyalarning muhimligini ta’kidlaydi.   Maqolani (rus tilida) o‘qing va yuklab oling   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo’lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarova Ukrainadagi urush tufayli shimoliy yo‘nalishlar buzilishiga strategik javob sifatida O‘zbekistonning janubga yo‘naltirilgan xalqaro transport yo‘laklarini rivojlantirish bo‘yicha zamonaviy siyosatini yoritadi. Unda O‘zbekiston savdosini, xususan, Transafg‘on yo‘lagi, Eronning Chobahor porti va boshqa multimodal yo‘nalishlar orqali diversifikatsiya qilishning ustuvor yo‘nalishlari muhokama qilinmoqda. Ushbu tashabbuslar Hind okeaniga to‘g‘ridan to‘g‘ri chiqish va Janubiy Osiyo, Yaqin Sharq va boshqa mamlakatlarning istiqbolli bozorlariga chiqish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega.   O‘zbekistonni Afg‘oniston orqali Pokiston bilan bog‘laydigan taklif etilayotgan Transafg‘on temir yo‘liga katta e’tibor qaratilmoqda. 2030-yilga kelib ishga tushirilishi kutilayotgan ushbu yo‘nalish tranzit vaqtini sezilarli darajada qisqartirib, O‘zbekistonni Janubiy Osiyo va Xitoy o‘rtasidagi asosiy savdo markaziga aylantiradi. Biroq Afg‘onistondagi xavfsizlik muammolari va investitsiyaviy noaniqlik jiddiy to‘siqlar bo‘lib qolmoqda. Shu bilan birga, O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li va Pokistonning Gvadar portiga ulanish ham Xitoyning "Makon va yo‘l" tashabbusida strategik jihatdan muhim o‘rin tutadi.   Maqolada O‘zbekistonning Eron tranzit yo‘nalishlari, xususan, sanksiyalar tatbiq etilmayotgan Chobahor porti bilan o‘zaro hamkorligi ham ko‘rib chiqilgan. Bu tovarlar eksportiga muqobillik beradi va beqaror afg‘on tranzitiga qaramlikni kamaytiradi. Biroq, Eronga qarshi sanksiyalar rejimi Bandar Abbos ishtirokidagi yo‘nalishlar uchun logistika muammolarini keltirib chiqarmoqda. Markaziy Osiyo - Fors qo‘ltig‘i yo‘lagi, garchi mavjud bo‘lsa-da, multimodal tashishlarning murakkabligi va narxi tufayli shunga o‘xshash to‘siqlarga duch kelmoqda.   Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonning savdo yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilishga faol yondashuvi nafaqat geografik cheklovlarni yengib o‘tishga, balki mintaqaviy iqtisodiy integratsiyani rivojlantirishga ham qaratilgan. Ushbu yo‘laklarning multiplikativ samarasi butun Markaziy Osiyoga foyda keltirishi, iqtisodiy aloqalar kengayishi va rivojlanishiga hissa qo‘shishi kutilmoqda. Biroq ushbu tashabbuslarning uzoq muddatli muvaffaqiyati xavfsizlik, moliyalashtirish va geosiyosiy muammolarni hal qilishga bog‘liq bo‘ladi.   Maqolani Connective Think saytida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo’lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarovaning maqolasida O‘zbekistonning turkiy davlatlar o‘rtasidagi transport aloqasini mustahkamlashdagi strategik roli ko‘rib chiqilgan bo‘lib, uning Yevroosiyoda eng muhim tranzit tugun sifatida o‘rnashishga intilishiga urg‘u berilgan. Muallif O‘zbekistonning yuqori logistika xarajatlarini kamaytirishga qaratilgan faol transport siyosatini ta’kidlaydi. Bu xarajatlar hozirgi vaqtda mamlakatda dengiz aloqasining yo‘qligi tufayli savdo tovarlari qiymatining 60 foizini tashkil etmoqda. Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun O‘zbekiston o‘zining geografik joylashuvidan foydalanib, Turkiy davlatlar tashkiloti (TDT) doirasida qo‘shni turkiy davlatlar bilan hamkorlik qilmoqda.   Asosiy tashabbuslardan biri Markaziy Osiyo, Janubiy Kavkaz va Anatoliyani bog‘laydigan CASCA+ multimodal yo‘lagi hisoblanadi. Ushbu yo‘nalish geosiyosiy keskinlik tufayli buzilgan Shimoliy koridorga muqobil bo‘lib, O‘zbekistonni “Yevropa-Xitoy-Yevropa” keng qamrovli ta’minot zanjiriga integratsiya qiladi. Yo‘lakning rivojlanishi, shu jumladan imtiyozli tariflar va to‘siqsiz tranzit to‘g‘risidagi bitimlar yuk tashish hajmini oshirishga yordam berdi. Rejalarda esa o‘tkazish qobiliyatini yiliga 23 million tonnagacha kengaytirish ko‘zda tutilgan.   Maqolada, shuningdek, O‘zbekiston “Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston” temir yo‘li va “Turkiya-Eron-Turkmaniston-O‘zbekiston” kabi loyihalar orqali Yevropa va Yaqin Sharqqa savdo yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilishga alohida e’tibor qaratayotgani ta’kidlangan. Ushbu loyihalar Transkaspiy yo‘lagi kabi mavjud yo‘nalishlarga raqobatbardosh muqobillarni taklif qilish orqali tranzit vaqti va narxini optimallashtirish maqsadini ko‘zlagan. Zangezur yo‘lagining qo‘shilishi hamda Ozarbayjon va Turkiya bilan hamkorlikning kengayishi O‘zbekistonning mintaqaviy logistika integratsiyasiga sodiqligini yana bir bor tasdiqlaydi.   Umuman olganda, Nargiza Umarova O‘zbekistonning transport aloqasini rivojlantirish borasidagi sa’y-harakatlari nafaqat ichki iqtisodiy muammolarni hal qiladi, balki TDTning strategik maqsadlariga erishishga ham yordam beradi, degan xulosaga keladi. Mamlakat tashabbuslari Markaziy Osiyoning iqtisodiy o‘sishiga hissa qo‘shadi, mintaqaning savdo salohiyatini mustahkamlaydi va global transport tarmoqlarida turkiy hamkorlikning muhimligini ta’kidlaydi.   Maqolani (turk tilida) o‘qing va yuklab oling   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Doktor Islomxon Gafarovning Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti ilmiy jurnali “Sharqshunoslik”da chop etilgan maqolasi Rossiya va Xitoyning Markaziy va Janubiy Osiyoning geosiyosiy va iqtisodiy o‘zaro bog‘liqligi borasidagi tashqi siyosat strategiyalarini har tomonlama tahlil etadi.   D-r Gafarov Markaziy va Janubiy Osiyo o‘rtasidagi aloqalarning ahamiyatini tushuntirishdan boshlab, ularning O‘zbekiston tashqi siyosatidagi va keng qamrovli Yevroosiyoviy kun tartibidagi muhim o‘rnini ta’kidlaydi. Muallif ushbu o‘zaro bog‘liqlikning ko‘p qirrali jihatlarini, jumladan, Rossiya va Xitoy kabi tashqi kuchlarning ta’sirini o‘rganadi. Qiyosiy usuldan foydalanib, u Yevroosiyodagi bu yirik o‘yinchilarning strategik manfaatlari o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarni aniqlab, ularning siyosati mintaqaviy vaziyatni qanday shakllantirayotganini tadqiq etadi.   Maqolada Rossiyaning konstruktivistik yondashuvi ko‘rib chiqiladi, bu yevroosiyochilik kabi g‘oyalarga asoslanadi. Rossiya o‘zining mintaqaviy ta’sirini kuchaytirish uchun Shanxay hamkorlik tashkiloti (ShHT) va Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi (YeOII) kabi platformalardan foydalanmoqda. Moskvaning asosiy manfaati Markaziy Osiyoning iqtisodiy va siyosiy integratsiyasi ustidan nazoratni saqlab qolgan holda Janubiy Osiyoga energiya resurslarini eksport qilishdan iborat. D-r Gafarov ta’kidlashicha, Rossiya Shimol-Janub xalqaro transport koridori kabi yirik transport yo‘laklarini qo‘llab-quvvatlasa-da, o‘zining mintaqaviy ustunligini zaiflashtirishi mumkin bo‘lgan tashqi kuchlar boshchiligidagi loyihalarni qabul qilishga qiynalmoqda.   Boshqa tomondan, muallif Xitoyning strategik qarashlarini ko‘rib chiqadi, bu uning “Bir makon, bir yo‘l” asosiy tashabbusi atrofida shakllangan. Xitoy Xitoy-Pokiston iqtisodiy koridori va C+C5 platformasi kabi loyihalar orqali Markaziy va Janubiy Osiyoni yagona tuzilmaga birlashtirmoqda. Rossiyadan farqli o‘laroq, Pekinning yondashuvi iqtisodiy pragmatizm va infratuzilmani rivojlantirishga urg‘u berish bilan ajralib turadi. Biroq, Xitoy siyosati Hindistonni mintaqaviy integratsiyadan sezilarli darajada chetlashtirayotgani, bu esa asosiy geosiyosiy raqobatni aks ettirayotgani qayd etiladi.   Doktor Islomxon Gafarovning ilmiy hissasi shundaki, u ushbu raqobatdosh strategik doiralar Markaziy va Janubiy Osiyoning o‘zaro bog‘liqligiga qanday ta’sir ko‘rsatayotganini oydinlashtirib, mintaqaviy hamkorlik va buyuk davlatlar raqobati o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni nozik tushunishni taqdim etadi. Maqola Yevrosiyo geosiyosati va mintaqaviy integratsiya jarayonlarini o‘rganuvchi siyosatchilar va tadqiqotchilar uchun qimmatli manba hisoblanadi.   Maqolani bu yerda o‘qing va yuklab oling   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Ikkinchi Qorabog‘ urushidan so‘ng vujudga kelgan Zangezur yo‘lagi – bu Armanistonning Syunik viloyati orqali Ozarbayjonni Naxchivon eksklavi bilan bog‘lashga qaratilgan o‘zgartiruvchan infratuzilma loyihasidir. Nargiza Umarova tushuntirishicha, bu yo‘lak nafaqat Ozarbayjon va Turkiya o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlaydi, balki Yevropa bozorlariga samarali kirish yo‘lini izlayotgan Markaziy Osiyo davlatlari uchun yangi muhim yo‘nalish taklif etadi. Mavjud Boku-Tbilisi-Qars yo‘nalishini qisqartirish orqali u tranzit vaqti va xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirish, O‘zbekiston va qo‘shni mamlakatlardan keladigan tovarlarning raqobatbardoshligini oshirishni va’da qilmoqda. Muallif ta’kidlashicha, yangi aloqa yo‘li O‘rta koridorning o‘sib borayotgan ahamiyatiga mos keladi, ayniqsa Ukrainadagi mojarolar tufayli savdo yo‘nalishlari Rossiyadan chetga burilayotgan bir paytda.   Biroq, loyihani amalga oshirish Armaniston va Eron tomonidan qarshilikka duch kelmoqda. Armaniston hududiy oqibatlardan xavotirda, Eron esa o‘zining mintaqaviy ta’sirini zaiflashtirishi mumkin bo‘lgan Turkiya-Ozarbayjon o‘qining kuchayishidan cho‘chiyapti. Ushbu muammolarga qaramay, Ozarbayjon Eron orqali muqobil yo‘l ishlab chiqib, o‘z strategiyasini xilma-xillashtirdi va shu bilan Armaniston bilan hamkorlikka bog‘liqlikni kamaytirdi. Zangezur yo‘lagi, Eronning "Aras" yo‘nalishi bilan birgalikda, mintaqaviy savdo tarmoqlarini mustahkamlash, Markaziy Osiyoga yaxshilangan logistika yo‘llarini taklif etish va Yevroosiyo savdo yo‘laklarining geosiyosiy qayta shakllanishiga hissa qo‘shish imkoniyatiga ega.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.   Maqolani Kaspiy siyosati markazi (Caspian Policy Center) saytida o‘qing