Qo‘shma Shtatlarda prezident Tramp tomonidan kriptovalyuta qonunlari to‘plamining imzolanishi bilan moliyaviy siyosatda muhim burilish yuz berdi. Uning markaziy elementi “GENIUS” (Steyblkoinlar uchun milliy innovatsiyalarni boshqarish va joriy etish) akti bo‘ldi. Ushbu hujjat AQSH tarixida birinchi marta kurslari barqaror real aktivlarga qattiq bog‘langan kriptovalyutalar – steyblkoinlar uchun aniq federal tartibga solish bazasini yaratdi. Tramp ma’muriyati ushbu qonunni Qo‘shma Shtatlarga raqamli valyutalar sohasida jahon inqilobiga boshchilik qilish imkonini beradigan tarixiy hujjat sifatida taqdim etmoqda.   Shu paytgacha steyblkoinlar o‘n yillik mavjudligi va 2025-yil may oyiga kelib deyarli 244 milliard dollarga yetgan kapitallashuviga qaramay, an’anaviy moliya va kriptoaktivlarning beqaror dunyosi o‘rtasida tor ixtisoslashgan vositachi vazifasini bajarib kelgan. Endi esa, qonuniy to‘lov vositasi maqomini olgan ushbu kriptovalyuta an’anaviy to‘lov tizimlariga raqobat qilishga tayyor. “RAND” korporatsiyasi xodimi Jim Minyano ta’kidlaganidek, “ushbu qonun uzoq kutilgan, ammo siyosiy jihatdan murakkab hodisa - korporativ kriptovalyutani amalda qonuniylashtiradi”.   “GENIUS” hujjatining asosiy yangiligi tokenlarni yuz foiz ta’minlash talabi hisoblanadi. Tokenlar – taqsimlangan reyestrdagi (blokcheyndagi) ma’lum bir aktiv yoki xizmatga bo‘lgan huquqni tasdiqlovchi raqamli yozuvlardir. Ushbu qonun qabul qilingandan so‘ng, steyblkoin tokenlari yuqori likvidli va xavfsiz aktivlar, ya’ni dollarlar va qisqa muddatli AQSH g‘aznachilik obligatsiyalari bilan to‘liq qoplanishi shart.   Ushbu qoida, shuningdek, steyblkoin emitentlarining o‘z zaxiralari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni har oy e’lon qilish majburiyati regulyatorlarning asosiy xavotirlarini bartaraf etishga qaratilgan. Biroq, bu qadamning geosiyosiy va makroiqtisodiy ahamiyati ham muhim. Qonunning qabul qilinishi Amerika iqtisodiyoti uchun jiddiy muammolar fonida sodir bo‘lmoqda: davlat qarzi 37 trillion dollarga yetmoqda va byudjet taqchilligi o‘sib bormoqda. Shu nuqtai nazardan, steyblkoinlarni qonuniylashtirish qarz inqirozini yumshatish vositasi sifatida qaralmoqda, chunki davlat obligatsiyalarida majburiy zaxiralash ularga bo‘lgan talabni bir necha barobar oshirishi kutilmoqda.   Tarafdorlarning, jumladan, saylov kampaniyasi uchun xayriyalar evaziga kripto hamjamiyatiga minnatdorchilik bildirgan Trampning optimizmiga qaramay, kriptoaktivlarning bunday tezkor integratsiyasi jiddiy xavotirlarni keltirib chiqarmoqda. Tanqidchilar, jumladan senator Elizabet Uorren, moliyaviy barqarorlik uchun xavflardan ogohlantirmoqda, chunki qonun bank faoliyati va tijorat o‘rtasidagi an’anaviy chegarani yo‘q qiladi.   Kriptovalyutalarni ishlab chiqarish markazlashtirilmaganligi sababli, ularni qonuniylashtirish yangi emitentlar sinfining paydo bo‘lishiga zamin yaratadi: jismoniy shaxslardan tashqari, ularni yirik transmilliy korporatsiyalar ham chiqarishi mumkin. Ilgari regulyatorlar bosimi ostida “Libra” kriptovalyutasi loyihasini to‘xtatgan “Meta” (Facebook) kabi kompaniyalar endi bu sohaga ehtiyotkorlik bilan qaytmoqda. Xuddi shunday, “JP Morgan” bankining ishga tushirishga tayyorlanayotgan “JPMD” tokeni an’anaviy bank infratuzilmasini steyblkoin innovatsiyalari bilan birlashtirish bo‘yicha puxta o‘ylangan qadamdir. Bu paradoksal hodisaning tug‘ilishini anglatadi: an’anaviy moliya asoslariga putur yetkazish uchun yaratilgan texnologiya endi o‘zi chetlab o‘tishi kerak bo‘lgan institutlardan rivojlanish uchun kuchli turtki olmoqda.   “Libra” loyihasining muvaffaqiyatsizligi institutsional ishonchning yo‘qligi bilan bog‘liq edi. “GENIUS” akti, o‘z navbatida, kelajakda bunday loyihalar uchun yo‘l ochishi mumkin bo‘lgan huquqiy bazani taqdim etmoqda. Shunga qaramay, mutaxassislar ta’kidlaganidek, ijtimoiy foydali natijaga erishish uchun faqat qonunga rioya qilishning o‘zi yetarli emas. Korporativ kriptovalyutalar to‘lovlarni soddalashtirishi mumkin, ammo bu salohiyat yaratilgan tizimlar shaffof, inklyuziv va bir-biri bilan o‘zaro ta’sirlasha oladigan bo‘lsagina amalga oshadi. Aks holda, ushbu innovatsiyalar bir nechta texnologik gigantlar qo‘lida bozor konsentratsiyasini kuchaytirish xavfini tug‘diradi.   Tramp ma’muriyatining yondashuvi boshqa global markazlarning tartibga solish strategiyalaridan sezilarli darajada farq qiladi. Yevropa Ittifoqi “MiKA” kripto-aktivlar bozorini tartibga solish bo‘yicha keng qamrovli va yagona reglamentni joriy etgan, Rossiya esa transchegaraviy hisob-kitoblarni tajribaviy huquqiy rejimlar orqali ehtiyotkorlik bilan sinovdan o‘tkazayotgan bir paytda, AQSH xususiy sektor rahbarligida liberallashtirishga e’tibor qaratmoqda. E’tiborga loyiq jihati shundaki, Amerika qonunchiligi Federal zaxira tizimiga o‘z raqamli valyutasini chiqarishni to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqiqlab, raqamli pullarning xususiy xususiyatini mustahkamlamoqda, BRIKS mamlakatlari esa aynan davlat analoglarini faol rivojlantirmoqda.   Steyblkoinlarni qonuniylashtirish bilan bir vaqtda real aktivlarni tokenlashtirish ham jadallashmoqda, uning bozori allaqachon 25 milliard dollarga yetgan. "BlackRock" kabi yirik investitsiya kompaniyalari tokenlashtirilgan fondlarni faol chiqarmoqda. Biroq, bu yerda ham huquqiy ziddiyatlar yuzaga kelmoqda. Qimmatli qog‘ozlar va birjalar bo‘yicha komissiya a’zosi Xester Pirsning “tokenlashtirilgan qimmatli qog‘ozlar qimmatli qog‘ozlar bo‘lib qoladi” va shu sababli ma’lumotlarni oshkor qilish bo‘yicha barcha talablarga bo‘ysunishi kerakligi haqidagi eslatmasi bunga misol bo‘la oladi.   Asosiy qonun qabul qilinganiga qaramay, tartibga soluvchi organlar uchun keng faoliyat maydoni qolmoqda. Federal darajada iste’molchilar huquqlarini himoya qilish va turli idoralar o‘rtasida ma’lumotlarni boshqarish bo‘yicha me’yorlarni muvofiqlashtirish zarur. Shtatlar darajasida siyosat hamon tarqoq: Vayomingdagi kabi kripto-tajribalarni qo‘llab-quvvatlaydigan hududlar va Nyu-Yorkdagi kabi ehtiyotkor litsenziyalash tartibiga amal qiladigan hududlar o‘rtasida sezilarli farqlar mavjud. Xalqaro miqyosda tizimli xatarlarni boshqarish va noqonuniy moliyaviy operatsiyalarga qarshi kurashish vazifasi turibdi.   Yangi Amerika kripto siyosatining keng qamrovli kontekstida yana bir ulkan tashabbus – bitkoindan davlat zaxira aktivi sifatida foydalanish imkoniyatini ko‘rib chiqish lozim. 2024-yilgi bitkoin to‘g‘risidagi qonun loyihasida aks etgan bu g‘oya AQSH Federal zaxira tizimi yiliga 200 mingtagacha bitkoin sotib olishini nazarda tutadi. Mualliflarning fikricha, bunday qadam nafaqat bitkoinni oltin bilan bir qatorda muhim moliyaviy vosita sifatida rasman tan oladi, balki Amerika pul tizimini mustahkamlashga ham xizmat qiladi.   Ushbu qonunchilik o‘zgarishlari bilan bir qatorda, Tramp ma’muriyati kriptovalyutalar integratsiyasini tezlashtirish uchun ijro hokimiyatidan ham foydalanmoqda, bu safar ommaviy chakana investorlar darajasida. Prezident imzolagan farmon pensiya rejalarida ishtirok etayotgan 90 milliondan ortiq amerikaliklar uchun muqobil aktivlarga, jumladan, xususiy investitsiyalar, ko‘chmas mulk va, ayniqsa, raqamli aktivlarga yo‘l ochadi.   Oq uy bu qadamni investitsiyalarni demokratlashtirish va ishchilarning pensiya jamg‘armalari daromadliligini oshirish usuli sifatida ko‘rmoqda, chunki u ularga ilgari faqat badavlat investorlar uchun mavjud bo‘lgan imkoniyatlarni taqdim etadi. Ushbu qaror Trampning AQShni dunyoning kriptovalyuta poytaxtiga aylantirish haqidagi saylovoldi va’dasining bevosita davomi bo‘lib, kriptovalyutalarni to‘laqonli investitsiya sinfi sifatida qonuniylashtirish yo‘lidagi yana bir qadamdir.   Shu bilan birga, kriptovalyutalarni qonuniylashtirish jarayoni yangi qonun mazmuni va “kriptovalyutalar g‘oyasi” o‘rtasidagi chuqur mafkuraviy qarama-qarshilikni yuzaga chiqarmoqda. Dastlab, kriptovalyutalar davlat moliya tizimiga markazlashmagan va anonim muqobil sifatida yaratilgan edi. Investorlarning ishonchini qaytarish uchun zarur bo‘lsa-da, qat’iy qoidalarni joriy etish aslida kripto bozorini o‘zgartiradigan va uning asosiy tamoyillariga xavf soladigan murosadir. Bu yerda “raqamli iz” tushunchasi asosiy rol o‘ynaydi. Naqd puldan farqli o‘laroq, steyblkoinlar bilan har bir tranzaksiya ommaviy taqsimlangan reestrga doimiy yozib qo‘yiladi. Ushbu mexanizm barcha operatsiyalarning tahlil qilinishi mumkin bo‘lgan o‘chmas tarixini yaratadi, bu esa maxfiylikning dastlabki tamoyillariga zid bo‘lgan to‘liq moliyaviy shaffoflik xavfini tug‘diradi.   Nihoyat, AQShdagi tartibga solish ishlari faqat steyblkoinlar bilan cheklanib qolmaydi va keyingi qadam sohadagi huquqiy noaniqlikni bartaraf etish bo‘lishi lozim. Asosiy muammo raqamli aktivni Qimmatli qog‘ozlar va birjalar bo‘yicha komissiya nazorati ostidagi qimmatli qog‘ozlar yoki Tovar fyucherslari savdosi bo‘yicha komissiya nazorati ostidagi tovarlar qatoriga kiritish uchun aniq mezonlarning yo‘qligidir. Bu ikkilanish doimiy ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Raqamli aktivlar bozorining shaffofligi to‘g‘risidagi yana bir yangi qonun – “KLARITI” aynan shu vazifani hal qilishga qaratilgan bo‘lib, u tartibga soluvchi organlarning vakolatlarini aniq belgilab, ravshan o‘yin qoidalarini o‘rnatishi kerak.   Shu bilan birga, markazlashmagan moliya (DeFi) ga nisbatan nozikroq yondashuv shakllanmoqda. Ushbu strategiya qat’iy nazorat qilinadigan markazlashgan birjalar kabi moliyaviy vositachilar va markazlashmagan protokollar o‘rtasidagi farqni nazarda tutadi. Ikkinchisi, mohiyatiga ko‘ra, yuridik shaxslar emas, balki faqat dasturiy kod bo‘lganligi sababli, moliyaviy litsenziyalashga emas, balki xavfsizlik auditi va texnik shaffoflik standartlariga qaratilgan boshqacha tartibga solish choralariga duchor bo‘lishi mumkin.   Umuman olganda, Amerika yondashuvi sanoat asosidagi texnologik innovatsiyalarni rag‘batlantirishga qaratilgan bo‘lib, bunda investorlar uchun raqamli aktivlar dunyosiga kirishning asosiy nuqtalari vazifasini bajaradigan platformalarda ularning himoyasini zaiflashtirishdan qochadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarova yaqinda Caspian Policy Center uchun tayyorlagan tahliliy sharhida Ozarbayjonning transport diplomatiyasi, xususan, sharqiy-g‘arbiy va shimoliy-janubiy yo‘laklarni birlashtirish borasidagi harakatlari Janubiy Kavkazni muhim logistika markaziga aylantirmoqda, deb ta’kidlaydi. Ozarbayjonning Boku-Tbilisi-Kars temir yo‘lini zamonaviylashtirish va Boku xalqaro dengiz savdo portini kengaytirishni o‘z ichiga olgan infratuzilma tashabbuslari O‘rta yo‘lakning Rossiya orqali o‘tadigan shimoliy yo‘nalishlarga nisbatan raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan. Bu esa dengizga chiqish imkoniyatiga ega bo‘lmagan Markaziy Osiyo davlatlari, ayniqsa O‘zbekiston uchun Transkaspiy xalqaro transport yo‘lagi (TXTY) orqali Yevropa va jahon bozorlariga yanada samaraliroq chiqish imkonini beradigan yangi geosiyosiy va geoiqtisodiy imkoniyatlarni yaratmoqda.   O‘rta yo‘lak, shuningdek Transkaspiy yo‘nalishi sifatida ham tanilgan, so‘nggi yillarda Kaspiy dengizi, Janubiy Kavkaz va Turkiya orqali Xitoy va Markaziy Osiyoni Yevropa bilan bog‘laydigan Sharq va G‘arb o‘rtasidagi savdo arteriyasi sifatida ommalashdi. Yevropa Ittifoqining TRASEKA dasturi va turli ko‘p tomonlama logistika tashabbuslari ushbu yo‘nalishga qo‘shimcha rag‘bat berdi. Ozarbayjon port quvvatlari, temir yo‘l infratuzilmasi va savdo flotini modernizatsiya qilishga katta mablag‘ sarflagani tufayli mintaqada logistika to‘siqlari va yuk tashishdagi kechikishlar sezilarli darajada kamaydi. Bu nafaqat Ozarbayjonning maqsadlarini ro‘yobga chiqarishga yordam beradi, balki eksport va tranzit yo‘nalishlarini Rossiya va Xitoydan tashqariga diversifikatsiya qilishga intilayotgan Markaziy Osiyo mamlakatlarining uzoq muddatli transport strategiyalariga ham mos keladi.   O‘zbekiston uchun vaziyat murakkabroq. TXTY Janubiy Kavkaz va Turkiya bilan savdo uchun istiqbolli imkoniyatlarni ochsa-da, undan Yevropaga keng ko‘lamli kontinental tranzit uchun foydalanish cheklangan. Umarovaning ta’kidlashicha, 2024-yilda O‘rta yo‘lak orqali 4,5 million tonna yuk tashilgan, bu o‘tgan yilga nisbatan 62 foizga ko‘p bo‘lsa-da, O‘zbekistondan atigi 1 million tonna yuk tashilgan. Bundan tashqari, Jahon banki bashoratlariga ko‘ra, hatto 2030-yilga kelib, koridor orqali tashilishi kutilayotgan 11 million tonna yukning atigi 40 foizi haqiqatan ham transkontinental bo‘ladi. Geografik yaqinlik va infratuzilma integratsiyasini hisobga olgan holda, foydaning katta qismi Qozog‘iston va Turkmanistonga tegadi. O‘zbekiston uchun Eron yoki Pokiston orqali janubiy yo‘laklar bilan yaqinroq hamkorlik Yevropa va Yaqin Sharqqa to‘g‘ridan-to‘g‘ri va samarali savdo yo‘li bo‘lishi mumkin.   Xitoy, Qirg‘iziston, O‘zbekistonni bog‘laydigan va Turkmaniston hamda Eron orqali Turkiya va Yevropa Ittifoqiga o‘tadigan yangi Janubiy yo‘lak Yevroosiyo aloqasini qayta belgilashi mumkin. Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li qurib bitkazilgach, Sharqiy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi savdo yo‘nalishini 900 kilometrga qisqartiradi va yetkazib berish muddatini sakkiz kungacha kamaytiradi. Bundan tashqari, Transafg‘on temir yo‘lining O‘rta yo‘lakning kengroq tizimiga qo‘shilishi Hindiston va Fors ko‘rfazidan Kaspiy dengizi va Yevropagacha cho‘zilgan ko‘p tarmoqli logistika tarmog‘ini yaratishi mumkin. O‘zbekistonning ushbu kesishuvchi yo‘nalishlar markazida strategik joylashuvi uning Yevroosiyo tranzitida asosiy ishtirokchi sifatidagi salohiyatini ta’kidlaydi – agar u o‘z infratuzilmasini rivojlanayotgan mintaqaviy yo‘laklar bilan muvofiqlashtirishni davom ettira olsa.   Oxir-oqibat, Umarova transkaspiy transport aloqalarini kengaytirish shunchaki yuk tashishdan iborat emasligini ta’kidlaydi. Bu Markaziy Osiyoning geosiyosiy mavqeida yakkalanishdan integratsiyaga, qaramlikdan xilma-xillikka tomon siljishni anglatadi. Yangi temir yo‘llar va portlarning ishga tushirilishi bilan mintaqa Yevroosiyo transport tarmog‘ining markaziga aylanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Biroq, foyda teng taqsimlanmaydi; O‘zbekiston va uning qo‘shnilari uchun ushbu imkoniyatlardan to‘liq foydalanish uchun strategik rejalashtirish va mintaqalararo muvofiqlashtirish juda muhim ahamiyat kasb etadi.   Caspian Policy Center saytida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

IXTI Amerikani o‘rganish markazining yangi tahliliy hujjatida AQSH, Rossiya va Eron tashqi siyosat yo‘nalishlari o‘rtasida Xitoyni Janubiy Kavkaz va Markaziy Osiyo orqali Yevropa bilan bog‘laydigan O‘rta transport yo‘lining asosiy bo‘g‘ini hisoblangan Zangezur yo‘lagi taqdiri atrofida kuchayib borayotgan raqobat tahlil qilingan. Mualliflar ta’kidlashicha, Zangezur yo‘lagi shunchaki infratuzilma loyihasi emas, balki mintaqada ta’sirni geoiqtisodiy qayta taqsimlash vositasi bo‘lib, suverenitet, xavfsizlik va uzoq muddatli mintaqaviy tuzilma masalalarini keskinlashtirmoqda.   Hisobotda AQShning Armanistonning janubiy qismi orqali o‘tadigan yo‘nalishni 100 yil muddatga ijaraga olish va operatsion nazoratni neytral kafolat beruvchi sifatida faoliyat yuritadigan xususiy kompaniyaga topshirish taklifiga alohida e’tibor qaratilgan. Bu tashabbus bir vaqtning o‘zida Ozarbayjonning Naxchivanga va undan Turkiyaga barqaror tranzitini ta’minlashga, Armanistonning esa rasmiy suverenitetini saqlab qolishga qaratilgan. Tadqiqotda ta’kidlanishicha, bunday qaror mintaqadagi kuchlar muvozanatini o‘zgartirishi, Rossiya va Eronning ta’sir vositalarini zaiflashtirishi, shu bilan birga Markaziy Osiyo mamlakatlariga - ayniqsa Qozog‘iston va O‘zbekistonga Rossiya va Eron yo‘nalishlarini chetlab o‘tib, Yevropa bozorlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqish imkoniyatini berishi mumkin.   Shu bilan birga, mualliflar ko‘plab to‘siqlarni xolisona baholaganlar. Armanistonda yo‘lakni ijaraga berish Syunik strategik mintaqasi ustidan nazoratni yo‘qotish xavfi sifatida qabul qilinmoqda. Ichki siyosiy beqarorlik, muxolifatning bosimi va yirik davlatlarga nisbatan tarixiy ishonchsizlik muzokaralarning barbod bo‘lishi uchun jiddiy xavf tug‘dirmoqda. Rossiya va Eron, o‘z navbatida, loyihaning amalga oshirilishini o‘zlarining geoiqtisodiy manfaatlariga putur yetkazish deb bilmoqda: Moskva Armanistonga energiya yetkazib berishni cheklashi va muqobil yo‘nalishlar ustidan nazoratni kuchaytirishi mumkin, Tehron esa allaqachon Ozarbayjon chegarasi yaqinida ochiqdan-ochiq harbiy faollik ko‘rsatmoqda va mintaqada izolyatsiyaga oid ritorikani kuchaytirmoqda.   Hujjatda Zangezur yo‘lagi uch raqobatdosh davlat strategiyalarining kesishish nuqtasiga aylanayotgani va uni amalga oshirish nafaqat diplomatik moslashuvchanlikni, balki mintaqaviy xavfsizlikning ishonchli mexanizmlarini yaratishni ham talab qilishi haqida xulosa chiqarilgan. Mualliflarning fikricha, loyihaning muvaffaqiyati iqtisodiy hamkorlikning institutlashgan shakllari orqali uzoq muddatli mojarolarni hal qilish uchun namuna bo‘lishi mumkin. Biroq, muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda, yo‘lak Janubiy Kavkaz ziddiyatlarining murakkab tizimida yana bir muzlatilgan keskinlik chizig‘iga aylanish xavfi mavjud.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Doktor Gafarov ta’kidlashicha, Rossiyaning 2025-yil 3-iyulda Tolibon hukumatini rasman tan olishi xalqaro hamjamiyatning Afg‘onistonga munosabatida muhim burilish nuqtasi bo‘ldi. Tolibon hokimiyatining birinchi davri (1996-2001)dan farqli o‘laroq, hozirgi rejim so‘nggi to‘rt yil davomida o‘zining diplomatik qonuniyligini izchil ravishda mustahkamlab keldi. Rossiya kabi yirik noislomiy davlat tomonidan tan olinishi Tolibonning yanada pragmatik va diplomatik jihatdan faol siyosiy kuchga aylanganini ko‘rsatadi. Bu qadam Afg‘oniston masalasini ham qayta ko‘rib chiqishga olib keldi - asosan xavfsizlik bilan bog‘liq mintaqaviy muammolardan Sharq va G‘arb o‘rtasidagi keng qamrovli geosiyosiy raqobatning bir qismiga aylandi.   Rossiyaning bu qarori Tolibonni terrorchilik tashkilotlari ro‘yxatidan chiqarish va Tolibonning Moskva formatidagi bo‘lajak muzokaralarda to‘liq ishtirok etishiga tayyorgarlik ko‘rish kabi bir qator bosqichma-bosqich qadamlardan so‘ng qabul qilindi. Kremlning yondashuvi strategik mulohazalarga asoslangan: Markaziy Osiyoda o‘z ta’sirini ta’minlash, yangi eksport bozorlariga kirish va Janubiy yarim shar mamlakatlaridagi hamkorlik orqali G‘arbning yakkalanib qolishiga qarshi turish. Xususan, harbiy hamkorlik istiqbollari, qurol-yarog‘ savdosi va Transafg‘on temir yo‘li kabi transport qulayligini ta’minlash tashabbuslari Moskva Afg‘onistonni o‘zining rivojlanayotgan tashqi siyosatida muhim hamkor sifatida ko‘rayotganini ko‘rsatmoqda.   Bu tan olinishning oqibatlari butun mintaqaga ta’sir qilishi mumkin. Ba’zi qo‘shni davlatlar ruhlanib, o‘z pozitsiyalarini qayta ko‘rib chiqishlari ehtimol. O‘zbekiston mustaqil tashqi siyosatini saqlab qolgan holda, Tolibon bilan muloqotga tayyorligini namoyish etdi, buni prezident Mirziyoyevning bosh vazir o‘rinbosari mulla Barodar bilan yaqinda bo‘lib o‘tgan uchrashuvi tasdiqlaydi. Biroq, Toshkentning rasmiy tan olishi hali ham uning o‘z milliy manfaatlariga bog‘liq. Eron, geografik va siyosiy jihatdan yaqin bo‘lishiga qaramay, Kobul bilan ikki tomonlama munosabatlarning yomonlashuvi tufayli Moskvaning izidan borishi ehtimoldan yiroq. Pokistonning pozitsiyasi, garchi u tarixan Tolibonga ko‘proq xayrixoh bo‘lsa-da, ichki xavfsizlik muammolari va qochqinlar bilan bog‘liq keskinlik tufayli murakkablashgan.   Kelajakda Rossiya tashabbusi kengroq tan olinishga turtki berishi mumkin, ayniqsa Xitoy yoki Qozog‘iston kabi asosiy mintaqaviy o‘yinchilar shu yo‘nalishda harakat qilsa. Shanxay hamkorlik tashkilotining Tyanszinda bo‘lib o‘tadigan sammiti Afg‘onistonning mintaqaviy tartibotdagi o‘rnini jamoaviy muhokama qilish uchun imkoniyat yaratishi mumkin. Rossiyaning qadami haqiqiy domino effektini keltirib chiqaradimi yoki yo‘qmi, noma’lumligicha qolmoqda, ammo u, shubhasiz, diplomatik status-kvoning o‘zgarishidan darak bermoqda. Uzoq vaqt davomida chetda qolgan yoki alohida holat sifatida qaralgan Afg‘oniston asosiy geosiyosiy hisob-kitoblarga tobora ko‘proq qo‘shilmoqda.   Geopolitical Monitor’da o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

24-iyun kuni 33 yoshli Zohran Kvame Mamdani Nyu-York meri saylovlari oldidan Demokratik partiya praymerizida kutilmaganda g‘alaba qozondi. Uning asosiy raqibi Bill Klinton, Maykl Blumberg, yirik kasaba uyushmalari va Uoll-strit tomonidan qo‘llab-quvvatlangan siyosiy elita vakili, 68 yoshli sobiq shtat gubernatori Endryu Kuomo edi. Biroq, ilgari unchalik tanilmagan siyosatchi Mamdani yoshlar va ozchilik vakillarini safarbar qilishga erishib, hayratlanarli g‘alabani qo‘lga kiritdi. Ovoz berish natijalariga ko‘ra, Mamdani 43,5 foiz, Kuomo esa 36,4 foiz ovoz to‘pladi. Qolgan ovozlar boshqa nomzodlarga, jumladan, shahar nazoratchi Bred Landerga berildi. Uning ovozlari keyinchalik reyting tizimi bo‘yicha qayta taqsimlandi. Kuomo mag‘lubiyatni tan olib, Mamdani kampaniyasini “aqlli va samarali” deb baholadi.   Amalda, praymerzdagi g‘alaba Mamdaniga 2025-yil 4-noyabrdagi saylovlarda demokratlarning asosiy nomzodi maqomini kafolatladi. Uning asosiy raqiblari respublikachi Kertis Sliva, mustaqil nomzod va amaldagi mer Erik Adams, shuningdek, bir qator markazchilar bo‘ladi. Adamsning obro‘si korrupsiya mojarosi tufayli keskin tushib ketdi va uning Demokratik partiyadan tashqaridagi saylovlardagi ishtiroki bo‘linishni yanada kuchaytirmoqda. Bunday sharoitda Mamdani poyganing yetakchisi bo‘lib qolmoqda.   Tarjimai holi va siyosiy faoliyati. Zohran Mamdani taraqqiyparvar siyosatchilarning yangi avlodi vakilidir. U Ugandada mashhur olim Mahmud Mamdani va hindistonlik ona, aktrisa va rejissyor, xalqaro kino mukofotlari sovrindori Miru Nair oilasida tug‘ilgan. Bolaligida Nyu-Yorkka ko‘chib kelgan, Astoriya (Kvins) tumanida ulg‘aygan. Mamdani Men shahridagi kollejda Afrika tadqiqotlari bo‘yicha ta’lim olgach, ijtimoiy faoliyat, musiqa va keyinchalik siyosatga qiziqish bildirdi. U o‘zini ochiqchasiga demokratik sotsialist deb ataydi, ilg‘or qarashlarga ega, siyosiy jihatdan Berni Sanders va Aleksandriya Okasio-Kortesga yaqin. Siyosiy faoliyatdan tashqari, u madaniy loyihalarda qatnashdi, Janob Kardamom taxallusi ostida musiqiy treklar chiqardi, bu ham unga yoshlar e’tiborini jalb qilishga yordam berdi. Madaniy va ko‘ngillilik faoliyatidagi ishtiroki unga mahalliy jamoalar bilan mustahkam aloqalar o‘rnatish va barqaror saylovchilar bazasini shakllantirish imkonini berdi.   Mamdanining siyosiy faoliyati shahar va shtat darajasida boshlandi. 2020-yilda u Nyu-York shtati qonun chiqaruvchi assambleyasining quyi palatasiga (State Assembly) Kvins okrugidan saylandi va 2021-yil boshida o‘z lavozimiga kirishdi. Assambleyada u oddiy fuqarolar manfaatlarini ko‘zlab tashabbuslar ilgari surdi – masalan, Nyu-Yorkda bepul avtobus yo‘nalishlarini ishga tushirish bo‘yicha sinov loyihasining tashabbuskori bo‘ldi (2023-yilda shaharda bir yil davomida 5 ta bepul yo‘nalish ishlab turdi). U, shuningdek, ijarachilarni ko‘chirishdan himoya qilish bo‘yicha qonunchilik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatladi, ijtimoiy xizmatlarni moliyalashtirishni ko‘paytirishga intildi va kam daromadli hududlarda qimmatbaho ko‘chmas mulk qurilishini cheklashni talab qildi. Mamdani muhojirlar uchun shahar muassasalarida til yordamini taqdim etishni talab qiluvchi qonun tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. Olbanida katta qonunchilik yutuqlariga erisha olmagan bo‘lsa-da, Mamdani ijarachilar, muhojirlar va ishchilar huquqlarini himoya qiluvchi yorqin faol sifatida obro‘ qozondi. U norozilik namoyishlarida faol qatnashdi, iqlim masalalarini ilgari surdi va shaharning qashshoq hududlarida qattiq politsiya siyosatiga qarshi chiqib, jinoiy adliya tizimini isloh qilishni talab qildi.   Saylovoldi dasturi va g‘oyaviy yo‘nalishlar. Mamdani dasturining asosiy qoidalari ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etishga qaratilgan. U tartibga solinadigan ijaradagi kvartiralar (deyarli 1 million uy-joy birligi) uchun ijara to‘lovlarini muzlatish, 10 yil ichida 200 mingta arzon kvartira qurish, 2027-yilgacha avtobuslarda bepul yurish, maktab o‘quvchilari va talabalar uchun bepul nonushta va tushlik, shuningdek, munitsipal oziq-ovqat do‘konlari tarmog‘ini yaratishni taklif qilmoqda. U barqaror shahar infratuzilmasiga o‘tish uchun "Yashil Nyu-York" dasturini joriy etishni, jumladan, quyosh panellarini keng miqyosda o‘rnatish, jamoat binolarini zamonaviylashtirish va jamoat velosiped transport tizimini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlamoqda. Ushbu chora-tadbirlarni moliyalashtirish millionerlar va korporatsiyalar uchun soliqlarni oshirish orqali amalga oshirilishi mo‘ljallangan, bu esa shtatning roziligini talab qiladi.   Mamdaniy irqiy va ijtimoiy adolat masalalariga alohida e’tibor qaratadi. U muhojirlar huquqlarini kengaytirish, gig-iqtisodiyot xodimlarini himoya qilish, ruhiy salomatlik xizmatlaridan foydalanishni yaxshilash va sobiq mahbuslar uchun reabilitatsiya dasturlarini kuchaytirish tarafdoridir. Uning dasturiga NYPD byudjetini qisqartirish va mablag‘larni ijtimoiy ehtiyojlarga yo‘naltirish kabi politsiya islohotlari kiritilgan. Ta’lim sohasida Mamdaniy bepul munitsipal kollejlar tizimini yaratish, o‘qituvchilarning mehnat sharoitlarini yaxshilash va notinch oilalardan chiqqan bolalar uchun maktabdan tashqari dasturlarni kengaytirishni taklif qiladi. U shuningdek falastinliklarning huquqlarini tan olish tarafdori va AQShning Isroilga nisbatan tashqi siyosatini tanqid qiladi, bu esa ham qo‘llab-quvvatlash, ham keskin tanqidga sabab bo‘lmoqda. Mamdaniy G‘azo sektoridagi bombardimonlarni ochiqchasiga qoraladi va Nyu-Yorkka Isroil armiyasini qo‘llab-quvvatlovchi kompaniyalar bilan davlat shartnomalarini bekor qilishni taklif etdi.   Dasturning keng qamrovliligi bahslarga sabab bo‘ldi. Tanqidchilar “sehrli realizm” va populizm haqida gapirib, byudjet va huquqiy cheklovlarga ishora qilishmoqda. Biroq Mamdaniy o‘z rejasi shaharliklarning haqiqiy ehtiyojlariga javob berishini ta’kidlamoqda. Uning saylov kampaniyasi ijtimoiy adolat va shaharning nafaqat elita uchun, balki hamma uchun ochiqligini ta’minlash shiorlari ostida o‘tdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, “shahar nafaqat fond bozorini boshqaradiganlar, balki har bir kishi munosib hayot kechira oladigan joyga aylanishi kerak”.   Ijtimoiy va siyosiy reaksiya. Mamdaniyning g‘alabasi o‘zgarishlar istagi ramziga aylandi. Biroq Nyu-York ishbilarmon doiralarida uning g‘alabasi xavotir uyg‘otdi. Biznes vakillari, ayniqsa ko‘chmas mulk, moliya va yirik chakana savdo sohalarida soliq solish va tartibga solish kuchayishi mumkinligidan tashvishga tushishdi. Mamdaniyning g‘alabasiga yo‘l qo‘ymaslik uchun yirik xayriya qiluvchilar shoshilinch ravishda moliyaviy yordamni mustaqil nomzod - amaldagi mer Erik Adamsga, uning shov-shuvli obro‘siga qaramay, yo‘naltira boshladilar. Nyu-York Savdo-sanoat palatasi o‘z bayonotida “shaharning tadbirkorlik muhiti siyosiy tajribalar qurboniga aylanmasligi kerak”ligini ta’kidladi. Goldman Sachs va JPMorgan Chase tahlilchilari investorlarga yozgan maxfiy xatlarida soliq sohasidagi noaniqlik tufayli shahar infratuzilmasiga kapital qo‘yilmalar o‘sishi sekinlashishi mumkinligini ko‘rsatishdi. Ko‘chmas mulk egalari guruhi shtat Senatiga ijara uy-joy bozorini cheklaydigan har qanday tashabbusni to‘xtatishni talab qilib, ochiq xat yo‘lladi. Bundan tashqari, bir nechta yirik biznes uyushmalari allaqachon shtat darajasida Mamdaniy meriyasining ehtimoliy "biznesga qarshi yo‘nalishi"ni to‘xtatishga qaratilgan lobbichilik kampaniyasini boshlagan. Ba’zi guruhlar, shuningdek, uning iqtisodiy dasturini obro‘sizlantirish, uni ish o‘rinlari va investitsiya muhitiga tahdid sifatida ko‘rsatish uchun ommaviy axborot vositalarida salbiy reklamalar va maqolalar joylashtirish kampaniyalarini boshladilar. Shu bilan birga, bir qator kichik biznes vakillari, ayniqsa asosan muhojirlar yashaydigan hududlarda, ma’muriy tartib-qoidalarni soddalashtirish va mikrotadbirkorlik uchun to‘siqlarni kamaytirishga umid qilib, bo‘lajak merning siyosatini ehtiyotkorlik bilan qo‘llab-quvvatlashlarini bildirdilar.   U saylovchilarning an’anaviy nofaol guruhlarini faollashtirishga erishdi: yoshlar, muhojirlar, oq tanli bo‘lmagan aholi. Uning jamoasi keng ko‘lamli dala kampaniyasini o‘tkazdi - 30 ming ko‘ngilli 750 mingdan ortiq xonadonlarni aylanib chiqdi. Mamdaniy saylovchilar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot qilish, tushuntirish videolarini joylashtirish va raqiblarni tanqid qilish uchun ijtimoiy tarmoqlardan, xususan TikTok va Instagramdan faol foydalandi. Shunday videolardan birida u Nyu-Yorkni “ikki tezlikdagi shahar” - elita markazi va qashshoq chekkalar bilan taqqoslab, "uy-joy adolati" tushunchasini tushuntirdi.   Biroq mo‘tadil saylovchilarning bir qismi g‘alabaga ehtiyotkorlik bilan yondashdi. Bu aholining badavlat qatlamlari va diniy ozchiliklarning Kuomoni faol qo‘llab-quvvatlashida namoyon bo‘ldi. Mamdaniga qarshi praymerizda Manxettenda hamda rusiyzabon va ortodoks yahudiylar ko‘p yashaydigan hududlarda ro‘yxatga olingan saylovchilarning aksariyati ovoz berdi.   Demokratik partiya ichida reaksiya ikki xil bo‘ldi: so‘l qanot Mamdaniy muvaffaqiyatini olqishlasa, markazchilar shubha bildirdi. Chak Shumer va Hakim Jeffris kabi arboblar qo‘llab-quvvatlashda ehtiyotkorlik ko‘rsatdilar. The New York Times Mamdaniy platformasini voqelikdan yiroq deb baholadi va 2029-yilda yanada muvozanatli nomzod paydo bo‘lishiga umid bildirdi. O‘ng qanot siyosatchilari, jumladan Donald Tramp, bunga keskin munosabat bildirib, Mamdaniyni radikalizmda aybladi va uning nomzod sifatidagi qonuniyligini shubha ostiga oldi. O‘ta o‘ngchi sharhlovchilardan ham shov-shuvli izohlar keldi, ularning ba’zilari ijtimoiy tarmoqlarda “sotsialistlarni mamlakatdan chiqarib yuborish”ga chaqirdi. Shunga qaramay, an’anaviy demokratik Nyu-Yorkda respublikachilar jiddiy xavf tug‘dirmaydi.   Prognozlar va chaqiriqlar. Tahlilchilar Mamdanining saylovlarda g‘alaba qozonishga qodir ekanligini ta’kidlashmoqda, biroq uning merligi jiddiy muammolarga duch kelishi mumkin. Moliyaviy cheklovlar, shtat hokimiyatiga qaramlik va biznesning qarshiligi keng qamrovli dasturni amalga oshirishni murakkablashtirishi mumkin. Gubernator Keti Xokul allaqachon kapitalning chiqib ketishidan xavotirda ekanligini aytib, soliqlarni oshirishni qo‘llab-quvvatlamasligini ma’lum qildi. Bu bepul transportdan tortib uy-joy qurilishigacha bo‘lgan asosiy tashabbuslarni ro‘yobga chiqarishni xavf ostiga qo‘ymoqda.   Islohotlarni amalga oshirish siyosiy mahorat va kelishuvchanlik qobiliyatini talab etadi. Bill de Blazio kabi avvalgi merlar misolida megapolis sharoitida ijtimoiy kun tartibini amalga oshirish qanchalik mushkul ekanligini ko‘rish mumkin. Optimistlar Mamdani dasturni hech bo‘lmaganda qisman amalga oshira olishiga va bu butun mamlakat bo‘ylab progressiv kuchlarning mavqeini mustahkamlashiga ishonishmoqda. Skeptiklar esa shaharni boshqarishning qattiq haqiqati uning yo‘nalishini o‘zgartirishiga amin. Ba’zi tahlilchilarning fikricha, Mamdanining muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi butun Demokratik partiyaning milliy darajadagi rivojlanish yo‘nalishining ko‘rsatkichi bo‘lishi mumkin, ayniqsa AQShning yirik shaharlarida yoshlar o‘rtasida so‘l harakatlarning kuchayishi fonida. Shu nuqtai nazardan, Nyu-York ham ilg‘or islohotlar ko‘rgazmasi, ham institutsional qarshilik sharoitida ularning cheklanganligi namunasi bo‘lishi mumkin.   Umuman olganda, Zoxran Mamdanining praymerizda g‘alaba qozonishi Nyu-York siyosatida burilish yasashi mumkinligini anglatadi. Agar u umumiy saylovlarda g‘alaba qozonsa, shahar global moliyaviy markaz sharoitida so‘l siyosat bo‘yicha keng ko‘lamli tajriba maydoniga aylanishi mumkin. Bu tajriba muvaffaqiyatli bo‘ladimi yoki yo‘qmi, buni yaqin yillar ko‘rsatadi - ko‘p narsa g‘oyalar va amaliy boshqaruv samaradorligi o‘rtasidagi muvozanatga bog‘liq.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Markaziy Osiyo jahon neft zaxiralarining 3 foizi, gaz zaxiralarining 12 foizi va qayta tiklanadigan energiya manbalarining katta salohiyatiga ega bo‘lgan muhim energetika mintaqasi hisoblanadi. 2022-yilda Ukrainada urush boshlanganidan so‘ng, Yevropa Ittifoqi mintaqaga e’tiborini kuchaytirdi va uni ta’minotni diversifikatsiya qilish hamda “yashil” o‘tish uchun strategik hamkor sifatida ko‘ra boshladi.   “Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyodagi strategiyasi”da ta’kidlanganidek, maqsad resurslarni nazorat qilish emas, balki islohotlarni qo‘llab-quvvatlash, qonunchilikni yaqinlashtirish va ekologik standartlarni joriy etishdan iborat. Bu “Markaziy Osiyoda barqaror energiya aloqalari (2022-2026-yillar)” tashabbusi va qayta tiklanadigan energiya, raqamlashtirish va ekologiyaga 12 milliard yevrogacha sarmoya kiritishni ko‘zda tutgan “Global Gateway” dasturi orqali amalga oshirilmoqda. Yevropa Ittifoqi resurs strategiyalaridan farqli o‘laroq, texnologiya va barqaror rivojlanishga asoslangan uzoq muddatli hamkorlikni taklif etmoqda.   Bugungi kunda Yevropa Ittifoqi mintaqaning eng yirik iqtisodiy hamkorlaridan biri hisoblanadi: tashqi savdoning 22,6 foizi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning 40 foizdan ortig‘i uning hissasiga to‘g‘ri keladi. Energetika sohasida uning ishtiroki investitsiyalar, texnologik qo‘llab-quvvatlash va “yashil” yechimlarni birgalikda ishlab chiqishda namoyon bo‘lmoqda.   Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyo energetika sektoriga investor sifatida. Yevropa Ittifoqi nafaqat investitsiyalarni, balki zamonaviy texnologiyalar va ekspertlar ko‘magidan foydalanish imkoniyatini ham ta’minlab, Markaziy Osiyo energetikasida muhim rol o‘ynamoqda. Xususan, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki yetakchi vosita bo‘lib, u 2024-yilda mintaqaga rekord darajadagi 2,26 milliard yevro sarmoya kiritdi.   Ushbu mablag‘larning katta qismi barqaror va “yashil” infratuzilmaga, shu jumladan tarmoqlarni modernizatsiya qilish va qayta tiklanadigan energiya manbalari obyektlarini qurishga yo‘naltirilgan. Mintaqa mamlakatlari orasida eng ko‘p investitsiyalar O‘zbekiston va Qozog‘istonga to‘g‘ri keldi.   Ma’lumot uchun: asosiy loyihalar orasida Qozog‘iston va O‘zbekistonda yuqori kuchlanishli elektr uzatish liniyalarini qurish, Toshkent viloyatida mintaqadagi eng yirik energiya to‘plagichli quyosh elektr stansiyasi, shuningdek, Qozog‘istonda Markaziy Osiyodagi birinchi “yashil” vodorod ishlab chiqarish loyihasi mavjud.   Bundan tashqari, Yevropa kompaniyalari mintaqaning energetik rivojlanishida faol ishtirok etmoqda. Italiyaning “Eni” kompaniyasi Qozog‘istondagi eng yirik neft-gaz loyihalarida, Fransiyaning “Orano” kompaniyasi esa Qozog‘iston va O‘zbekistondagi uran qazib olishda ulushlarga ega. Fransiya o‘z atom elektr stansiyalari ehtiyojlarining katta qismini mintaqadagi uran hisobiga qoplaydi va atom sohasidagi hamkorlik chuqurlashib bormoqda.   Yevropa Ittifoqi “ENTSO-Ye” Yevropa elektr energiyasini uzatish tizim operatorlari tarmog‘i va Bolqon bozorlari integratsiyasi tajribasidan foydalangan holda energetika qoidalarini uyg‘unlashtirishda yetakchi rol o‘ynamoqda. Hamkorlik “5+YeI” formatida va ikki tomonlama kelishuvlar orqali olib borilmoqda. 2019-yildan boshlab Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo bo‘yicha strategiyasi amal qilmoqda, 2023-yilda esa savdo, iqlim va energetikani rivojlantirish bo‘yicha 80 ga yaqin chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan “Yo‘l xaritasi’ tasdiqlandi. Mintaqaning barcha davlatlari metanni kamaytirish tashabbuslariga qo‘shildi va Parij bitimini ratifikatsiya qildi. Yevropa Ittifoqi energiya sektorlarini isloh qilish, raqobatni rivojlantirish va suv resurslarini boshqarish bo‘yicha muvofiqlashtirish uchun texnik yordam ko‘rsatmoqda.   Yevropa Ittifoqi standartlarni tartibga soluvchi va texnologik yechimlarni yetkazib beruvchi sifatida. Yevropa Ittifoqi o‘z standartlari, me’yorlari va texnologiyalarini tarqatish orqali Markaziy Osiyo energetikasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Mintaqa mamlakatlari Yevropa bozorlariga chiqishga intilib, ushbu talablarga moslashmoqda - ekologik me’yorlardan tortib bozor qoidalarigacha. Bunga misol tariqasida 2023-yilda joriy etilgan Yevropa Ittifoqining uglerod yig‘imi mexanizmini keltirish mumkin. U energiya sarfi yuqori bo‘lgan mahsulotlar, shu jumladan po‘lat, sement va elektr energiyasi eksportiga ta’sir qiladi va agar mahsulot yuqori issiqxona gazlari chiqindilari bilan ishlab chiqarilgan bo‘lsa, uglerod to‘lovini hisoblashni nazarda tutadi. Bu Markaziy Osiyo ishlab chiqaruvchilariga qo‘shimcha bosim o‘tkazadi va shu bilan birga ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, qayta tiklanadigan energiya manbalariga o‘tish va energiya samaradorligini oshirish uchun rag‘batlarni shakllantiradi. Qozog‘iston va O‘zbekiston o‘z mahsulotlarining uglerod sig‘imini, shu jumladan Yevropa tashabbuslari va texnologiyalari yordamida kamaytirish yo‘llarini izlashni boshladilar.   Ma’lumot uchun: O‘zbekistonda Yevropa Ittifoqi va YeTTB ko‘magida mintaqadagi birinchi sanoat energiya saqlash tizimi (500 MVt/soat) ishga tushirildi. “Siemens”, “ABB”, “Total Eren” kabi Yevropa kompaniyalari quyosh elektr stansiyalari qurilishi, podstansiyalarni modernizatsiya qilish va yuqori samarali generatsiyaga o‘tishda ishtirok etmoqda.   III. Yevropa Ittifoqi bilan energetika sohasidagi hamkorlikning imkoniyatlari va muammolari balansi. Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik Markaziy Osiyo uchun eksport bozorlarini diversifikatsiya qilish imkoniyatlarini yaratadi – avvalo, Rossiya hududi orqali tranzit yo‘nalishlariga va Xitoy yoki Yaqin Sharq davlatlari kabi beqaror yoki hajmi cheklangan bozorlarga eksportga bo‘lgan oldingi qaramlikni kamaytirish hisobiga. Qozog‘iston neftining 70 foizdan ortig‘i Yevropaga jo‘natiladi, 2024-yilda eksport hajmi kuniga 1 million barreldan oshib, Qozog‘iston Yevropa Ittifoqi ta’minotchilari orasida uchinchi o‘ringa ko‘tarildi. 2023-yilda Nigerdan tabiiy uran eksporti to‘xtatilgandan so‘ng, Qozog‘iston Yevropa Ittifoqi ehtiyojlarining 40 foizdan ortig‘ini qoplab, uning asosiy ta’minotchisiga aylandi. Bu barqaror valyuta tushumlari va uzoq muddatli shartnomalarni ta’minlaydi.   Biroq, Yevropaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri eksport umumiy chegara va gaz quvurlarining yo‘qligi tufayli cheklangan – neft Qora dengiz va tranzit mamlakatlar orqali yetkaziladi. Bunday sharoitda Yevropa Ittifoqining mintaqa energetikasini rivojlantirishga qo‘shayotgan amaliy hissasi alohida ahamiyat kasb etadi: investitsiyalar infratuzilmani yangilash, elektr uzatish liniyalarini qurish, “yashil” energetika sohasidagi loyihalarni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilmoqda. Yevropa Ittifoqi, shuningdek, energiya tejovchi uskunalar, raqamli boshqaruv tizimlari, zamonaviy turbinalar va hisobga olish tizimlari kabi texnologiyalarni uzatadi. Ushbu mahalliy yondashuv nafaqat energiya tizimlarining ishonchliligini mustahkamlaydi, balki Markaziy Osiyo mamlakatlarini yanada barqaror va xilma-xil tashqi bozorlarga chiqishga tayyorlaydi.   Biroq Markaziy Osiyo faol raqobat hududidir. Xitoy so‘nggi 20 yil ichida asosan infratuzilma loyihalari va xomashyo aktivlariga 105 milliard dollardan ortiq sarmoya kiritdi, BAA va Saudiya Arabistoni qayta tiklanadigan energiya loyihalarini moliyalashtirmoqda, Rossiya muhim infratuzilma – gaz quvurlari, elektr uzatish liniyalari va transport yo‘nalishlari orqali ta’sirini saqlab qolmoqda. Yevropa Ittifoqi mintaqa mamlakatlari qiziqishini saqlab qolish uchun yanada moslashuvchan sharoitlar yaratishi lozim.   Bundan tashqari, Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik energetika mutaxassislarining malakasini oshirishga ko‘maklashadi: Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Tojikistondan 500 dan ortiq mutaxassis Erasmus+ dasturlari, Yevropa Komissiyasi va boshqalar, shuningdek, Yevropa universitetlari va institutlari bilan hamkorlik orqali ta’lim olgan. Ular tarif modellari, energiya samaradorligi va raqamli hisobga olish tizimlarini rivojlantirish ustida ishlamoqda.   Investitsiyalar to‘siqlarga duch kelmoqda: Qozog‘istonda tarif modeli o‘zgardi, O‘zbekistonda esa davlat kompaniyalari tomonidan to‘lovlarning kechikishi kuzatilmoqda. Mamlakatlarning investorlar uchun ishonchliligini baholaydigan “Fitch” xalqaro agentligi investorlar oldidagi majburiyatlar bo‘yicha kechikishlarni qayd etadi, bu esa xususiy ishlab chiqaruvchilardan elektr energiyasini rasman sotib oladigan maxsus kompaniya – “O‘zenergosotish”ni tashkil etishni va xalqaro institutlarning qo‘shimcha kafolatlarini talab qildi.   Yevropa Ittifoqi bilan energetika sohasidagi hamkorlikni rivojlantirishning strategik ustuvorliklari va yo‘nalishlari. Geosiyosiy o‘zgarishlar va eksport oqimlarining qayta yo‘naltirilishi Markaziy Osiyoning Yevropa Ittifoqi bilan infratuzilmaviy bog‘liqligining ahamiyatini oshirmoqda. Barqaror logistika uchun strategik transport yo‘lagi – O‘rta koridor alohida ahamiyat kasb etadi. Qozog‘iston Oqtov va Qo‘riq portlarini modernizatsiya qilmoqda, ularning o‘tkazuvchanlik qobiliyatini kengaytirmoqda va Olat (Ozarbayjon) portiga neft tashish uchun Kaspiy tankerlari flotini ko‘paytirmoqda. O‘zbekiston va Turkmaniston Turkmanboshi portini yangilab, mintaqaviy logistika markazini yaratmoqda.   2022-yilda qurilishi boshlangan Xitoy – Qirg‘iziston – O‘zbekiston temir yo‘li Yevropaga energiya yuklarining tranzit muddatlarini sezilarli darajada qisqartiradi. Turkmaniston va Ozarbayjon o‘rtasidagi Transkaspiy gaz quvuri har yili Yevropa Ittifoqiga 15 milliard kub metrgacha gaz yetkazib berishi mumkin, bu esa eksport imkoniyatlarini kengaytiradi va mintaqaning energetik mustaqilligini mustahkamlaydi.   Yevropa bozori bilan integratsiyalashish uchun Markaziy Osiyo mamlakatlari tariflar, standartlar va tarmoqlarni boshqarishdagi tarqoqlikni bartaraf etishlari kerak. Janubi-Sharqiy Yevropa modeli bo‘yicha Markaziy Osiyo energetika hamjamiyatining tashkil etilishi elektr energiyasining transchegaraviy savdosi va huquqiy aniqlikni ta’minlaydi.   Umuman olganda, sheriklik salohiyati hali tugagani yo‘q. Yevropa Ittifoqi tashabbuslarini muvaffaqiyatli amalga oshirish va Markaziy Osiyo mamlakatlarining islohotlarga tayyorligi bilan global xavfsizlik va iqlim barqarorligining muhim elementi sifatida Yevropadan Markaziy Osiyogacha bo‘lgan yangi energetika makonini yaratish mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.