Avstraliya Bosh vaziri o‘rinbosari va Mudofaa vaziri Richard Marlsning 2025-yildagi Shangri-La sammitidagi nutqi Avstraliya mudofaa diplomatiyasining ohangi va maqsadlarida sezilarli o‘zgarishni anglatdi. O‘tgan hafta oxirida Xalqaro strategik tadqiqotlar instituti Shangri-La muloqotini o‘tkazdi. Unda yuqori martabali siyosiy va harbiy rahbarlar Hind-Tinch okeani mintaqasi oldida turgan dolzarb xavfsizlik muammolari yuzasidan fikr almashdilar. Mintaqaviy keskinlikning kuchayishi va texnologik o‘zgarishlarning tezlashuvi fonida Marls o‘z minbaridan foydalanib, Sovuq urush davridagi ikki tomonlama munosabatlardan tashqariga chiqadigan va ko‘p qutbli Hind-Tinch okeani mintaqasining o‘ziga xos dinamikasini hisobga oladigan global qurollar nazorati tizimini qayta ko‘rib chiqishga chaqirdi.

 

Marlsning bayonoti Avstraliyaning an’anaviy ehtiyotkor pozitsiyasidan chetga chiqdi. Buyuk davlatlarning qurollar nazorati bo‘yicha yetakchiligiga bo‘ysunish o‘rniga, Avstraliya o‘zini yadroviy, an’anaviy va yangi texnologiyalarni birlashtirgan yangi ko‘p tomonlama tuzilmani qo‘llab-quvvatlovchi ta’sirli ovoz sifatida namoyon etdi. Shu bilan birga, Marls nafaqat Avstraliyaning Yadro qurolini tarqatmaslik shartnomasi (YaQTSh)ga sodiqligini tasdiqladi, balki uning tobora ko‘proq assimetrik tahdidlar, kuchlarning mintaqaviy raqobati va yangi START va O‘rta va qisqa masofali raketalar to‘g‘risidagi shartnoma kabi an’anaviy kelishuvlarning yemirilishi bilan belgilanadigan xavfsizlik sharoitidagi cheklanganligini ham tan oldi.

 

Tarixan Avstraliya qurollarni nazorat qilish bo‘yicha global sa’y-harakatlarda yordamchi, ammo ikkinchi darajali rol o‘ynab kelgan. Qoidalarga asoslangan xalqaro tartibga, jumladan, YaQTSh va Xalqaro atom energiyasi agentligi (XAEA) faoliyatiga sodiqligiga qaramay, Kanberra qurollar nazorati me’yorlarini shakllantirish va ularga rioya qilishda asosan AQShga tayanardi.

 

O‘nlab yillar davomida Avstraliyaning qurollarni nazorat qilish siyosati uchta asosiy xususiyat bilan ajralib turdi: tarqatmaslikni targ‘ib qilish, ittifoqlarga qo‘shilish va mintaqaviy xavflarni boshqarish.

 

Birinchidan, Avstraliyaning tarqatmaslikni qo‘llab-quvvatlashi uning tashqi siyosatining asosiy tarkibiy qismi bo‘ldi. U YaQTShni global yadroviy tiyib turishning poydevori sifatida izchil himoya qildi va XAEA kafolatlariga namunali rioya qilgan holda yadro quroliga ega bo‘lmagan davlat maqomi bilan faxrlandi. Avstraliya, shuningdek, Janubiy Tinch okeani yadrosiz zonasini (Rarotonga shartnomasi) yaratishda muhim rol o‘ynadi va ittifoqchilarni yadro qurolidan voz kechishga undash uchun katta siyosiy kapitaldan foydalandi.

 

Ikkinchidan, Avstraliyaning xavfsizlik pozitsiyasi Qo‘shma Shtatlar pozitsiyasi bilan, xususan, ANZUS va AUKUS ittifoqlari orqali chambarchas bog‘liq edi. Bu hamkorlik qurollar nazoratiga ham taalluqli edi: Kanberra, umuman olganda, Strategik hujum qurollarini qisqartirish to‘g‘risidagi yangi shartnoma (yangi START) va hozirda amalda bo‘lmagan O‘rta va qisqa masofali raketalarni yo‘q qilish to‘g‘risidagi shartnoma kabi ikki tomonlama muzokaralarda AQShning pozitsiyasini qo‘llab-quvvatladi. Biroq, u kamdan-kam hollarda ushbu shartnomalarning shartlarini shakllantirishda bevosita rol o‘ynadi va qurollarni nazorat qilishni transatlantik qudratli davlatlar hukmronlik qiladigan soha deb hisobladi.

 

Nihoyat, Avstraliyaning mintaqaviy yondashuvi odatda ma’lum tarqalish xavflariga, birinchi navbatda Shimoliy Koreyaga va kamroq darajada Eronga qaratilgan edi. Uning qurollar nazorati sohasidagi diplomatiyasi odatda reaktiv va xavf-xatarga asoslangan bo‘lib, keng doiradan ko‘ra mintaqaviy barqarorlikka aniq tahdidlarga ko‘proq e’tibor qaratardi. Bu sanksiyalarni, noqonuniy qurollarni dengiz orqali ushlab qolishni va Janubi-Sharqiy Osiyoda raketa texnologiyalari tarqalishining oldini olish bo‘yicha sa’y-harakatlarni qat’iy qo‘llab-quvvatlashda namoyon bo‘ldi.

 

Bunday cheklangan yondashuv Avstraliyaning strategik hisob-kitoblarini aks ettirdi: yadroviy arsenalga ega bo‘lmagan, ammo tarqatmaslik sohasida kuchli pozitsiyalarga ega bo‘lgan o‘rta darajadagi davlat sifatida, u ko‘p tomonlama kelishuvlarga rioya qilish va ittifoqning birdamligi orqali qurollar nazoratiga eng samarali ta’sir ko‘rsatishi mumkin edi. Sovuq urush davrida shakllangan AQSH va Rossiya o‘rtasidagi ikki tomonlama muzokaralar modeli qurollar nazorati sohasidagi global vaziyatni sezilarli darajada belgilab berdi va Avstraliya ushbu model doirasida harakat qildi.

 

Biroq, Marlsning 2025-yilgi Shangri-La muloqotidagi nutqi bu an’anaviy pozitsiya endi barqaror emasligini ko‘rsatmoqda.

 

Bosh vazir o‘rinbosari Richard Marlsning 2025-yilgi Shangri-La muloqotidagi nutqi Avstraliyaning qurollar nazorati bo‘yicha tarixiy yondashuvidan sezilarli chekinishni anglatadi. Avstraliyaning qo‘llab-quvvatlovchi tomon sifatidagi an’anaviy rolidan tashqariga chiqib, Marls zamonaviy davrning geosiyosiy va texnologik murakkabligini aks ettiruvchi yangi asoslarni ishlab chiqishga da’vat etdi.

 

Marlsning asosiy dalili aniq edi: qurollar ustidan ikki tomonlama nazorat, ayniqsa AQSH va Rossiya o‘rtasida, ko‘p qutbli, texnologiyaga asoslangan dunyoda endi yetarli emas. Bu nutq Rossiyaning qo‘shnilariga qarshi harbiy tajovuzi va Ukrainaga bostirib kirishi, shuningdek, AQShning global hamkorliklardan tobora uzoqlashishi fonida yangradi. So‘nggi haftalarda Tramp ma’muriyati bir qator izolyatsionistik savdo choralarini, jumladan, Avstraliya tovarlariga 10 foizlik bojxona tarifi va po‘lat hamda alyuminiyga rejalashtirilgan 50 foizlik tarifni joriy etdi. Bu esa bir paytlar o‘zi himoya qilgan liberal iqtisodiy tartibdan chekinishni ko‘rsatmoqda.

 

Shu bilan birga, tashqi yordam va rivojlanish uchun ko‘makni qisqartirish bir vaqtlar AQSh ta’siri hal qiluvchi bo‘lgan hududlarda strategik bo‘shliq paydo bo‘lishiga olib keldi. Amerika tashqi siyosati ichkariga qarab o‘zgarayotgani sayin, Avstraliya mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash uchun bitta buyuk davlatga tayanish endi maqbul emasligini tan olib, mudofaa diplomatiyasini qayta ko‘rib chiqayotganga o‘xshaydi.

 

Garchi Marls AQShni tenglamadan chiqarib tashlamasa-da, u hatto mudofaa vaziri Pit Xegsetning Hind-Tinch okeani mintaqasi Amerikaning strategik ustuvor yo‘nalishi ekanligini tasdiqlaganiga ishora qilsa-da, uning nutqi mintaqaviy barqarorlikni ta’minlash uchun AQSh yetakchiligining o‘zi yetarli emasligini anglashning kuchayib borayotganini nozik tarzda ifodalaydi. Buning o‘rniga, Marls Avstraliyani yanada inklyuziv va taqsimlangan xavfsizlikni boshqarish modelini yaratishga hissa qo‘shadigan va uni qo‘llab-quvvatlaydigan mamlakat sifatida tasvirlaydi. Marlsning qurollar ustidan ko‘p tomonlama nazorat tizimini yaratishga chaqirig‘i nafaqat ikki tomonlamalikni tanqid qilishni, balki Qo‘shma Shtatlarning kamroq faol va kamroq bashorat qilinadigan siyosatiga nisbatan kengroq strategik javobni aks ettiradi.

 

Shu bilan birga, Marls qurollar ustidan an’anaviy nazoratni yangi texnologiyalar va kibermakon, kosmos va avtonom tizimlar kabi urushning yangi sohalari bilan bog‘ladi. "Qurollarni nazorat qilishning an’anaviy mexanizmlari eskirmoqda va ularni to‘ldirishi mumkin bo‘lgan barqaror nazorat usullari mavjud emas" degan ta’rif endi to‘xtatib turish va keskinlashuv xavfi yadroviy kallaklar va yetkazib berish tizimlari doirasidan ancha tashqariga chiqayotganini tan olishni aks ettiradi. Bu, shuningdek, Avstraliya qurollar ustidan nazoratni sovuq urushning qoldig‘i sifatida emas, balki qurolli kuchlarni modernizatsiya qilish bilan parallel ravishda rivojlanishi kerak bo‘lgan jonli tuzilma sifatida ko‘rayotganidan dalolat beradi.

 

Bu chuqur o‘zgarishdir. Avstraliya qurollar ustidan xalqaro nazoratni shunchaki chetdan qo‘llab-quvvatlash o‘rniga, ayniqsa Hind-Tinch okeani mintaqasida qoidalarni shakllantirishda ishtirok etish niyatini bildirmoqda. NYAT merosiga ham, yangi “tiyib turish arxitekturasi” zarurligiga ham ishora qilib, Marls Avstraliyani so‘nib borayotgan ikki tomonlamalik va qurol nazorati sohasida hali amalga oshirilmagan ko‘p tomonlamalik o‘rtasidagi tafovutni bartaraf etishga tayyor bo‘lgan o‘rta darajali kuch sifatida ko‘rsatadi.

 

Ushbu burilish, shuningdek, AUKUS doirasida Avstraliyaning strategik modernizatsiyasiga mos keladi. Marls Avstraliyaning atom suv osti kemalarini sotib olish bo‘yicha NYATga rioya qilishini batafsil tasdiqladi. Ammo u, shuningdek, bu qobiliyat mintaqaviy geostrategik muvozanatga hissa qo‘shishini ta’kidladi - boshqacha qilib aytganda, Avstraliyaning o‘sib borayotgan harbiy qudrati barqarorlashtiruvchi kuchdir. Qurollar ustidan nazoratni kengroq strategik mantiqqa kiritgan holda, nutq tarqalmaslik me’yorlarini qattiq kuch voqeligi bilan samarali bog‘laydi.

 

Umuman olganda, nutq yangi doktrinani ilgari suradi: qurollarni nazorat qilish shunchaki sovuq urushning merosi emas, balki Hind-Tinch okeani mintaqasida xavfsizlik uchun zamonaviy, o‘sib borayotgan zaruratdir.

 

Qurollar ustidan ikki tomonlama nazoratni tanqid qilish asosida Marls Hind-Tinch okeani mintaqasida ko‘p tomonlama xavfsizlik arxitekturasining istiqbolli ko‘rinishini bayon qildi. Ushbu xilma-xil va beqaror mintaqaning o‘ziga xos muammolarini tan olgan holda, Avstraliya o‘zining o‘rta darajali davlat maqomidan foydalanib, an’anaviy ittifoqlardan tashqariga chiqadigan va kengroq ko‘p tomonlama yondashuvni qamrab oladigan hamkorlik asoslarini yaratishga intilmoqda.

 

Ushbu konsepsiyaning markaziy elementi ko‘plab ishtirokchilar va mexanizmlarning integratsiyasidir. Marls ASEAN va Tinch okeani orollari forumi kabi yetakchi mintaqaviy institutlar bilan yaqin hamkorlik qilish, shu bilan birga "To‘rtlik" va AUKUS kabi strategik sheriklikni mustahkamlash muhimligini ta’kidladi. Ushbu ko‘p darajali yondashuv yirik davlatlar va kichik davlatlar manfaatlarini muvozanatlashtiradigan xavfsizlik sohasidagi o‘zaro bog‘liq hamkorlik tarmog‘ini yaratadi.

 

Shuni ta’kidlash lozimki, Avstraliyaning mintaqaviy qurollanishni nazorat qilishga intilishi AQSH bilan ittifoqini zaiflashtirish emas, balki uni to‘ldirish, Hind-Tinch okeani mintaqasi davlatlari o‘rtasida mas’uliyatni taqsimlash va kengaytirishni rag‘batlantirishga qaratilgan. Kanberra o‘zini tashkilotchi va vositachi sifatida ko‘rsatib, AQSH yetakchiligi va mintaqaviy hamkorlarning xilma-xil manfaatlari o‘rtasidagi farqni bartaraf etishga, shu bilan birga inklyuziv va barqaror global tartibni shakllantirishga harakat qilmoqda.

 

Bundan tashqari, Avstraliyaning Hind-Tinch okeani mintaqasida inklyuziv xavfsizlik tizimini qo‘llab-quvvatlashi Xitoy, Hindiston, Yaponiya va Indoneziya kabi mintaqaviy kuchlarning o‘sib borayotgan strategik intilishlarini tan olishini aks ettiradi. Marls taklifi bilvosita shuni ta’kidlaydiki, mustahkam tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash uchun nafaqat AQSH boshchiligidagi tashabbuslar, balki ushbu asosiy davlatlarning faol ishtiroki va mas’uliyati ham zarur. Maqsad - qurollanishni nazorat qilish sohasidagi hamkorlikni kengroq geosiyosiy ziddiyatlardan ajratib, hatto raqobat sharoitida ham muloqot va o‘zaro cheklovlarni rag‘batlantiradigan mexanizmlarni yaratishdir.

 

Nihoyat, Marlsning qarashi Avstraliyaning yanada faol diplomatik pozitsiyasidan darak beradi. Buyuk davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarning o‘zgaruvchan dinamikasiga passiv moslashish o‘rniga, Avstraliya o‘zini kun tartibini belgilaydigan va aloqalarni o‘rnatadigan, turli manfaatlarni birlashtirishga va konsensusga erishishga qodir mamlakat sifatida namoyon etmoqda. Bu Kanberraning diplomatik nufuzini oshiradi va o‘rta davlatlar orasida global boshqaruvni zamonaviy xavfsizlik muammolariga moslashtirilgan ko‘p tomonlama institutlar orqali shakllantirishga intilish tendensiyasini aks ettiradi.

 

Ushbu strategik qayta baholash Avstraliya mudofaasini keng ko‘lamli modernizatsiya qilish va AUKUS hamda 2024-yilgi Milliy mudofaa strategiyasi doirasidagi diplomatik sa’y-harakatlar bilan uyg‘unlashadi. U Kanberraning barqaror mintaqaviy barqarorlik texnologik innovatsiyalarga moslashtirilgan ko‘p qirrali “tiyib turish tizimi”, geosiyosiy murakkablik va eski kelishuvlarning yemirilishiga bog‘liq bo‘lishini tushunishini aks ettiradi. Shunday qilib, Avstraliya sovuq urush davridan qolgan ikki tomonlama qurollanishni nazorat qilish merosidan tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash uchun ko‘proq plyuralistik, mintaqaviy integratsiyalashgan tuzilmaga o‘tish yo‘lini ochmoqda.

 

* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.