Mualliflar: Abbos Boboxonov, Ubaydullo Xo‘jabekov
Shanxay hamkorlik tashkilotining 2025-yil 31-avgust - 1-sentyabr kunlari Tyanszin shahrida o‘tkazilgan 25-sammiti ham ko‘lami, ham siyosiy ahamiyati jihatidan tashkilot tarixida burilish nuqtasi bo‘ldi. Sammit SHHTning 24 yillik tarixidagi eng yirik va eng muhim voqea sifatida e’tirof etildi. Bu tashkilotning mintaqaviy xavfsizlik blokidan o‘sib borayotgan geosiyosiy ta’sirga ega platformaga aylanishini ko‘rsatadi. Sammit yakunlari va ramziyligi SHHTning mintaqaviy integratsiya va xalqaro hamkorlikning asosiy mexanizmi sifatidagi rolini ta’kidladi. Xitoylik tadqiqotchilar sammitlarning Xitoy hududida o‘tkazilishi nafaqat moliyaviy va tashkiliy qo‘llab-quvvatlash, balki XXRning global boshqaruv va ko‘p tomonlama diplomatiya tizimidagi roli ortib borayotganini ko‘rsatuvchi strategik qarashni shakllantirish bilan birga kechayotganini ta’kidladilar. Bundan tashqari, SHHT sammiti Xitoyning sheriklar va tarafdorlar, jumladan, SHHTga a’zo davlatlar yordamida mavjud dunyo tartibini o‘zgartirishga intilishini yaqqol namoyish etdi.
Dastlab terrorizmga qarshi kurashish va mintaqaviy barqarorlikni mustahkamlash maqsadida tashkil etilgan SHHT asta-sekin Yevroosiyoning iqtisodiy, texnologik va gumanitar sohalarida integratsiyasiga ko‘maklashuvchi universal ko‘p tomonlama platformaga aylandi. Shanxay xalqaro tadqiqotlar instituti direktori o‘rinbosari Chjao Lun ta’kidlaganidek, tashkilot bugungi kunda “ilgari buyuk davlatlar raqobati bilan xarakterlanadigan urushdan keyingi jahon tartibiga ijobiy unsurlar” qo‘shmoqda. Bu esa ko‘p tomonlamalikni mustahkamlash bo‘yicha global tendensiyani aks ettiradi. Shu nuqtai nazardan, Tyantszin sammiti AQSH boshchiligidagi institutlarga muqobil yo‘l izlayotgan Global Janub va o‘rta qudratli davlatlar uchun muhim forumga aylandi.
Strategik va xalqaro tadqiqotlar markazi (CSIS) xodimi Genriyetta Levin ta’kidlaganidek, Xitoy SHHT doirasida energetika, “yashil” iqtisodiyot, raqamli texnologiyalar va ta’lim sohalarida hamkorlikni chuqurlashtirishga qaratilgan oltita yangi platforma yaratish tashabbusini ilgari surdi. Amalga oshirish bilan bog‘liq qiyinchiliklarga qaramay, ushbu tashabbuslar Pekinning tashkilot ichidagi yetakchilik rolini institutsionallashtirishga intilishini aks ettiradi. Tyantszin sammiti SHHTning yangi ko‘p qutbli tartib shakllarini yaratuvchi ko‘p tarmoqli tuzilma maqomiga o‘tganini tasdiqladi. Reuters nashri xulosa qilganidek, “global boshqaruv yangi burilish nuqtasiga keldi” – va Xitoy SHHT orqali o‘zini ushbu o‘zgarish jarayonining markaziga qo‘ymoqda.
Xitoy sammit kun tartibi va natijalarini belgilashda hal qiluvchi rol o‘ynadi. Xitoy Xalq Respublikasi 2024-2025-yillarda raislik qiluvchi sifatida 100 dan ortiq yuqori darajadagi tadbirlarni tashkil etdi va ikkita asosiy hujjatni ishlab chiqish tashabbusi bilan chiqdi: Tyanszin deklaratsiyasi va SHHTni 2035-yilgacha rivojlantirish strategiyasi. Ushbu hujjatlar tinch-totuv yashash, ichki ishlarga aralashmaslik, bir tomonlama sanksiyalar va savdo to‘siqlariga qarshi turish tamoyillariga sodiqlikni tasdiqladi, shuningdek, sun’iy intellekt, ma’lumotlarni boshqarish va barqaror rivojlanish kabi sohalarda hamkorlikni kengaytirishga chaqirdi. Britaniyaning Chatham House tahlil markazi ekspertining fikricha, ushbu sammit Pekinning XXRni ko‘p qutbli dunyo tartibining me’mori sifatida ko‘rsatishga qaratilgan keng qamrovli diplomatik kampaniyasining bir qismi bo‘ldi. Bu Vashingtonning “chekinish” va izolyatsionizm siyosatidan keskin farq qiladi.
Asosiy institutsional natijalardan biri SHHTga a’zo davlatlarning SHHT Taraqqiyot Bankini tashkil etish to‘g‘risidagi qarori bo‘ldi. Bank Xitoydan 10 milliard yuan (1,4 milliard dollar) miqdorida kreditlar va 2 milliard yuan (taxminan 300 million dollar) miqdorida grantlar ko‘rinishida to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyaviy yordam oldi. Iqtisodchilar ushbu institutni “sammitning asosiy amaliy yutug‘i” deb ta’riflab, Xitoyning yuandan foydalanishni kengaytirish va AQSH dollariga qaramlikni kamaytirish strategiyasini ta’kidladi.
XXR Tijorat vazirligi eksperti Chjou Mi ushbu yondashuv adolatli hamkorlikka ko‘maklashishini va geosiyosiy qarama-qarshilikni kuchaytirishga emas, balki real muammolarni hal qilishga qaratilganini ta’kidladi. Fudan universiteti professori Chjao Xuashenning ta’kidlashicha, SHHTning sekin, ammo izchil institutsionallashuvi AQSH homiyligidagi ko‘p tomonlama tuzilmalar faolligining pasayishiga muqobil variant bo‘lib, ayniqsa sanksiyalar bosimi va kamsituvchi savdo choralaridan aziyat chekayotgan davlatlar uchun muhimdir.
Shu bilan birga, tashkilotning funksional kun tartibi ham sezilarli darajada kengaydi, buni Tyanjin deklaratsiyasi qoidalari tasdiqlaydi. Sinxua universiteti professori Syao Syan SHHTni AQSH boshchiligidagi AUKUS va QUAD ittifoqlari bilan taqqoslab, SHHTning ochiqligi, xilma-xilligi va pragmatik iqtisodiy yo‘nalishi uni buyuk davlatlar mojarolariga aralashishdan qochayotgan mamlakatlar uchun jozibador qilishini ta’kidladi. Sammitning muhim jihati nafaqat a’zo davlatlar, balki ko‘pchiligi AQSH bilan savdo kelishmovchiliklariga duch kelayotgan ASEAN mamlakatlarining faol ishtiroki bo‘ldi. Ba’zi ekspertlar Malayziya va Indoneziya kabi davlatlar SHHTni Osiyo-Tinch okeani bozorlariga “darvoza” va o‘zlarining xalqaro maqomini oshirish maydoni sifatida ko‘rayotganini ta’kidladilar.
Tyanszinda o‘tkazilgan SHHT sammitining geosiyosiy ahamiyatini 2020-yilda Galvan vodiysidagi Hindiston va Xitoy chegarasidagi hodisadan beri birinchi marta Hindiston bosh vaziri Narendra Modining ishtiroki kuchaytirdi. Olimlarning fikricha, Hindiston rahbarining bu qarori Nyu-Dehlining Vashington tomonidan kuchayib borayotgan bosimga qaramay, tashqi siyosatda strategik mustaqillikni saqlab qolishga intilishidan dalolat beradi. Hindiston va Xitoy o‘rtasida diplomatik aloqalarning tiklanishi, to‘g‘ridan-to‘g‘ri aviaqatnovlarning yo‘lga qo‘yilishi, shuningdek, Tyanszin deklaratsiyasi qoidalarining qo‘llab-quvvatlanishi SHHT manfaatlari ko‘pincha qarama-qarshi bo‘lgan davlatlar o‘rtasidagi muloqot uchun noyob ko‘p tomonlama platforma vazifasini bajara olishini ko‘rsatmoqda.
Hindiston bosh vaziri N. Modi tomonidan Isroil va AQShning Eronga hujumini qoralashni o‘z ichiga olgan Tyanszin deklaratsiyasining alohida qoidasini imzolashi muhim siyosiy ishoradir. Bu, ayniqsa, shu yil iyun oyida Hindiston xuddi shunday mazmundagi SHHTning qo‘shma bayonotiga qo‘shilishdan bosh tortgani va ushbu davlatlar bilan strategik hamkorlikni ro‘kach qilgani bilan e’tiborga molikdir. Shunga qaramay, AQSH prezidenti Donald Tramp ma’muriyatining boj-tarif siyosati, shu jumladan Hindistonga nisbatan qo‘llanilgani, Hindiston hukumati tomonidan nodo‘stona qadam sifatida qabul qilindi va bu Nyu-Dehlining tashqi siyosatdagi urg‘ularini o‘zgartirishiga ta’sir ko‘rsatdi.
Iqtisodiy sohada sammit Yevroosiyo integratsiyasining yangi bosqichini boshlab berdi. Xitoy-Pokiston iqtisodiy yo‘lagi (CPEC) kabi infratuzilma loyihalari 2030-yilgacha 10 milliard dollargacha sarmoya jalb qilishi kutilmoqda. Raqamli savdoni rivojlantirish, bojxona tartib-qoidalarini birxillashtirish va qog‘ozsiz hujjat aylanishiga o‘tish chegaralararo logistika samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda. Asosiy transport yo‘nalishlari: Xitoy-Yevropa temir yo‘l tarmog‘i, Transkaspiy xalqaro transport yo‘nalishi va "Shimol-Janub" xalqaro transport koridorining (INSTC) ahamiyati tobora ortib bormoqda.
Texnologiya sohasida sammit SHHTning yangi yo‘nalishlarda yetakchilikka intilishini ko‘rsatdi. 2025-yil may oyida Tyantszin shahrida sun’iy intellekt sohasidagi hamkorlik bo‘yicha forum o‘tkazildi, unda mutaxassislar va hukumat vakillari ochiq dasturiy ta’minot, kiberxavfsizlik va tartibga solish masalalarini muhokama qildilar. A’zo mamlakatlar o‘rtasidagi texnologik rivojlanish darajasidagi farqqa qaramay, mintaqaviy raqamli suverenitetni shakllantirishga qaratilgan sun’iy intellekt va raqamli infratuzilma bo‘yicha tajriba loyihalari allaqachon amalga oshirilayotgani ta’kidlandi.
SHHTning boshqa ko‘p tomonlama birlashmalar, xususan, BRIKSga nisbatan institutsional to‘ldiruvchanligi uning qo‘shimcha ahamiyatini oshiradi. Ikkala tuzilma ham Xitoy, Rossiya va Hindistonni birlashtirib, global boshqaruvning g‘arbga yo‘naltirilgan modellarini qayta ko‘rib chiqishga qaratilgan bir-birini qoplaydigan tarmoqlarni shakllantirmoqda. BRIKS asosan iqtisodiy muvofiqlashtirish ustida ish olib borsa, SHHT mintaqaviy xavfsizlik, infratuzilmaviy bog‘liqlik, texnologiyalar va moliyaviy innovatsiyalar bo‘yicha kun tartibini kengaytirmoqda.
Geosiyosiy jihatdan SHHT ko‘p qutbli dunyo tartibini shakllantirish tendensiyasining kuchayishi fonida potensial barqarorlashtiruvchi omil sifatida qaralmoqda. Ichki ziddiyatlar, xususan, Hindiston va Xitoy, shuningdek, Hindiston va Pokiston o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar saqlanib qolayotganiga qaramay, tashkilot konsensus, o‘zaro hurmat va teng huquqli hamkorlik tamoyillariga asoslangan “Shanxay ruhi” deb ataladigan yondashuv doirasida turli manfaatlarni uyg‘unlashtirish bo‘yicha noyob qobiliyatni namoyish etmoqda.
Ayniqsa e’tiborli jihati shundaki, SHHT G‘arb davlatlari, xususan AQSh bilan qarama-qarshilikka intilmaydi, aksincha, AQShning hozirgi “bir tomonlama” tashqi siyosati va iqtisodiy yo‘nalishi hamda global tartibning avvalgi modeli parchalanishi natijasida yuzaga kelgan geosiyosiy bo‘shliqni faol to‘ldirmoqda. Bunday vaziyatda SHHT mintaqaviy xavfsizlik va iqtisodiy hamkorlikka yanada qamrovli va amaliy yondashuvni taklif etmoqda. Infratuzilmaviy aloqadorlikni rivojlantirish, logistika va savdo zanjirlarining barqarorligini ta’minlash, shuningdek, a’zo va hamkor davlatlarda barqarorlikni mustahkamlash Tashkilotga o‘z strategik mavqeini kengaytirish imkonini bermoqda. Bu SHHT ni nafaqat Markaziy Osiyoda, balki keng Yevrosiyo hududida – Osiyo-Tinch okeani mintaqasi, Yaqin Sharq va Janubiy Osiyani qamrab olgan holda muhim ishtirokchiga aylantirmoqda. Shunday qilib, tashkilot mintaqaviy va global xavfsizlikning o‘zgaruvchan tuzilmasining muhim bo‘g‘iniga aylanib, jahon siyosati markazining Sharqqa siljishi sharoitida o‘zaro hamkorlikning muqobil mexanizmlarini taklif etmoqda.
Biroq, SHHTning keyingi rivojlanishi bir qator tarkibiy va institutsional qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda. A’zo davlatlarning ichki xilma-xilligi, global miqyosda manfaatlarning kesishishi, shuningdek, texnologik va iqtisodiy rivojlanish darajalaridagi sezilarli tafovutlar tashkilot doirasidagi muvofiqlashtirish va institutsional integratsiyani chuqurlashtirishga to‘sqinlik qilishi mumkin. Shunga qaramay, ayrim tahlilchilarning ta’kidlashicha, SHHT G‘arbga yo‘naltirilgan xalqaro tizimning tobora kuchayib borayotgan muqobili bo‘lib, yangi global boshqaruv tuzilmasida tobora muhimroq rol o‘ynashga qodir.
Shuningdek, SHHT asta-sekin asosan mintaqaviy forumdan ko‘p qutbli dunyo tartibotining muhim unsuriga aylanib bormoqda. Tashkilot rivojlanayotgan iqtisodiyotga ega mamlakatlar, shuningdek, o‘rta darajadagi davlatlarga nafaqat o‘z nuqtai nazarini bildirish uchun maydon, balki global boshqaruvning yangi tamoyillari va mexanizmlarini ishlab chiqishda ishtirok etish uchun amaliy vositalarni ham taqdim etmoqda. Xalqaro tizimning o‘zgarishi sharoitida SHHTning o‘z asosiy tamoyillariga – bloklarga qo‘shilmaslik, boshqa tuzilmalarga qarshi turmaslik va tinch taraqqiyotga yo‘naltirilganligiga sodiq qolishi alohida ahamiyat kasb etmoqda, chunki bu uning qonuniyligi va samaradorligining asosiy poydevori bo‘lib qolmoqda.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
