Yaqinda Yevropa Ittifoqiga a’zo to‘qqiz davlat tomonidan imzolangan ochiq xat 1950-yildan beri Yevropa Kengashi va Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa konvensiyasi (IHYeK) tomonidan yaratilgan inson huquqlarini himoya qilishning urushdan keyingi tizimiga jiddiy tahdid solmoqda. Italiya Bosh vaziri Jorjiya Meloni va uning daniyalik hamkasbi Mette Frederiksen boshchiligidagi tashabbus davlatlarga migratsiya siyosatida ko‘proq erkinlik berish uchun Konvensiya talqinini qayta ko‘rib chiqishga intilmoqda. Ushbu tashabbus Yevropadagi keng tarqalgan tendensiyani aks ettiradi: migratsiya oqimlaridan xavotir va ichki siyosiy bosim hukumatlar koalitsiyasini xalqaro huquqiy me’yorlar suveren qarorlar qabul qilishga to‘sqinlik qilayotganiga shubha qilishga undamoqda.
To‘qqizta hukumatning dalillari asosida Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa sudi (IHYeS) so‘nggi o‘n yilliklarda Konvensiya doirasini uning mualliflarining dastlabki niyatlaridan tashqariga chiqib kengaytirganiga ishonch yotadi. “Sudning Konvensiya doirasidan chiqib ketmaganligini qayta ko‘rib chiqish” zarurligi to‘g‘risidagi ta’kid aslida sud amaliyotidagi o‘zgarishlar inson huquqlarini jamoaviy himoya qilish va demokratik davlatlarning vakolatlari o‘rtasidagi muvozanatni buzganligini tasdiqlaydi. Ushbu yondashuv immigratsiyaga qarshi partiyalar migratsiyani milliy o‘ziga xoslik va ijtimoiy birlikning mavjudligi masalasiga aylantirgan, maktubni imzolagan bir nechta mamlakatlarning saylovchilarida ma’qullanmoqda.
Amaliy jihatdan, xat mualliflari og‘ir jinoyatlar uchun chet el fuqarolarini chiqarib yuborish imkoniyatini kengaytirishni, deportatsiya qilishning iloji bo‘lmaganda ba’zi protsessual kafolatlarni to‘xtatib turishni va muhojirlarning dushman tashqi kuchlar tomonidan “qurolga aylantirilishi”ga qarshi turishni taklif qilmoqdalar. Ushbu tavsiyalarda inson huquqlari bo‘yicha majburiyatlarning milliy xavfsizlik va jamoat tartibi nuqtayi nazaridan yangicha talqini o‘z ifodasini topgan. Muhojirlar orasidagi jinoiy unsurlarni ushlab turish istagi tushunarli bo‘lsa-da, bunday choralar Konvensiyaning asosiy kafolatlariga, jumladan, shaxsiy va oilaviy hayotni hurmat qilish huquqiga va jamoaviy chiqarib yuborishni taqiqlashga putur yetkazish xavfini tug‘diradi.
Melonining Konvensiyaning zamonaviy muammolarga javob berish qobiliyati haqidagi “siyosiy munozara”ga chaqirig‘i huquqiy vorislik va siyosiy ehtiyojlar rivojlanishi o‘rtasidagi ziddiyatni ta’kidlaydi. U xalqaro huquqda ichki siyosiy mulohazalar shartnomaviy majburiyatlarning rivojlanishiga qay darajada ta’sir ko‘rsatishi kerakligi haqidagi uzoq davom etgan bahsni aks ettiradi. Konvensiyani qayta ko‘rib chiqishni “ochiq muloqot” bilan bog‘lashga intilib, imzo chekuvchilar har qanday o‘zgartirish nafaqat sud, balki siyosiy kelishuvni ham talab qilishini bilvosita tan oladilar – bu vazifa milliy manfaatlarning qarama-qarshiligi va Sud qarorlarining barcha 46 ishtirokchi davlat uchun majburiyligi tufayli murakkabdir.
Yevropa Kengashi Bosh kotibi Alen Bersening javobi tezkor va aniq bo‘ldi. “Hech bir sud hokimiyati siyosiy bosimni boshdan kechirmasligi kerak”ligini ta’kidlab, u IHYeSning mustaqilligiga putur yetkazish Yevropada qonun ustuvorligi asoslarining o‘zini xavf ostiga qo‘yishidan ogohlantirdi. Uning Sud rolini himoya qilishi, jumladan, Rossiyaning Ukrainaga qarshi tajovuzi kontekstida inson huquqlari buzilishini ko‘rib chiqishda, hatto eng murakkab geosiyosiy vaziyatlarda ham davlatlarning haddan tashqari harakatlariga qarshi to‘siq sifatida Konvensiyaning noyob vazifasini eslatadi.
Sudning tarixiy qarorlari nizoning yuqori ahamiyatini yaqqol ko‘rsatadi. 2016-yilda Tunis muhojirlarini Lampeduzadan chiqarib yuborish va 2021-yilda Daniyaning suriyalik qochqin oilasini birlashtirishdan bosh tortishi to‘g‘risidagi qarorlar shaxslarni jamoaviy majburlov choralaridan himoya qilish va oilaviy hayotga bo‘lgan huquqni hurmat qilish majburiyatini tasdiqlaydi. Shu bilan birga, Boltiqbo‘yi davlatlari va Polshaga qarshi Belarusga muhojirlarni “tashlab yuborish” ishi bo‘yicha hozirgi jarayonlar Konvensiya milliy chegara siyosati gibrid harbiy taktikalar bilan kesishgan vaziyatlarga qanday ta’sir qilishini ko‘rsatmoqda.
To‘qqiz mamlakat tashabbusi ikki tomonlama xavf tug‘diradi. Bir tomondan, u mustaqil sud jarayoni bo‘lib qolishi kerak bo‘lgan narsaga ochiqdan-ochiq siyosiy aralashuvga yo‘l qo‘yib, IHYeS nufuzini pasaytirishi mumkin. Boshqa tomondan, agar davlatlar Sudning ba’zi qarorlarining majburiyligi haqida bahslasha boshlasa, Yevropada inson huquqlarini himoya qilishning parchalanishiga olib kelishi mumkin. Ikkala holatda ham Konvensiya asosiy huquqlarni bir ovozdan himoya qilish qobiliyatini yo‘qotadi va jamiyatning Sudning adolatliligi va xolisligiga bo‘lgan ishonchi pasayadi.
Institutsional nuqtayi nazardan, bu bahs Yevropada ko‘p darajali boshqaruvning hayotiyligini shubha ostiga qo‘yadi. IHYeK tizimi aynan milliy suverenitet va millatlararo nazorat o‘rtasidagi ziddiyatlarni yumshatish uchun yaratilgan bo‘lib, alohida shaxslar uchun himoya tarmog‘ini ham, umumiy qadriyatlar doirasini ham ta’minlaydi. Konvensiyaning asosiy qoidalaridan voz kechish yoki ularni sezilarli darajada zaiflashtirish bu nozik muvozanatga putur yetkazadi, bu esa fuqarolarni Strasburg sudiga murojaat qilishdan cho‘chitishi va Konvensiyaning huquqlarni himoya qilishning yagona standarti bo‘lish qobiliyatini cheklashi mumkin.
Shunday bo‘lsa-da, imzo qo‘yganlarning tashvishlarini butunlay rad etib bo‘lmaydi. Konvensiyaning zamonaviy migratsiya voqeligini, transmilliy jinoiy tarmoqlarni hamda nodavlat va davlat subyektlarining asimmetrik taktikalarini qay darajada hisobga olishi haqida jiddiy savollar mavjud. Har qanday samarali islohot inson huquqlarini himoya qilish zaruriyatini demokratik boshqaruv va xavfsizlikning dolzarb talablari bilan uyg‘unlashtirishni talab etadi. Buning uchun qonun ustuvorligi va saylangan hokimiyat vakolatlarini hurmat qiladigan vazmin muloqot o‘tkazish lozim.
Vaziyatdan chiqish yo‘lini topish uchun Yevropa davlatlari Yevropa Kengashi homiyligida rasmiy maslahatlashuv jarayonini tashkil etishni ko‘rib chiqishlari kerak. Bunday mexanizm huquqshunoslar, sudyalar, parlament a’zolari, fuqarolik jamiyati vakillari va migratsiya bo‘yicha mutaxassislarni aniq tuzatishlar kiritish yoki protokollarni qayta ko‘rib chiqish uchun birlashtirishi mumkin. U shaffoflikni va manfaatdor tomonlarning keng ishtirokini ta’minlash orqali Konvensiyaning har qanday rivojlanishi bir tomonlama siyosiy harakatlar emas, balki kelishuv asosida amalga oshirilishiga ko‘maklashadi. Faqat keng qamrovli yondashuv asosidagina Yevropa bir vaqtning o‘zida shaxs huquqlarini va inson huquqlarini himoya qilishning asosiy institutlari yaxlitligini saqlab qolishi mumkin.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
