2025-yil 6-noyabr kuni Vashingtonda bo‘lib o‘tgan C5+1 sammiti AQSH va Markaziy Osiyoning beshta respublikasi o‘rtasidagi munosabatlarda sifat o‘zgarishini belgilagan muhim voqea bo‘ldi. Platformaning o‘n yilligiga bag‘ishlangan va birinchi marta Oq uyda prezident Donald Tramp bilan prezident darajasida o‘tkazilgan sammit asosan deklarativ muloqotdan yirik iqtisodiy kelishuvlarni yakunlashga o‘tishni namoyon etdi.
Sammit global geosiyosatdagi tub o‘zgarishlar fonida kechdi. Rossiyaning 2022-yilda Ukrainaga bostirib kirishi va AQSH-Xitoy raqobatining kuchayishi Markaziy Osiyo davlatlari uchun tashqi aloqalarni xilma-xil qilish imkoniyatini yaratdi. Vashington uchun bu strategik jihatdan muhim va resurslarga boy mintaqada o‘z mavqeini mustahkamlash zaruriyatini keltirib chiqardi. Prezident Trampning so‘zlari bilan aytganda, "avvalgi Amerika prezidentlari bu mintaqani butunlay e’tiborsiz qoldirgan." Aloqalarni mustahkamlash bo‘yicha keng qamrovli diplomatik sa’y-harakatlar doirasida AQSH Davlat kotibi Marko Rubio 2026-yilda Markaziy Osiyoning barcha beshta davlatiga tashrif buyurish niyatini bildirdi.
Sammitning avvalgidek BMT Bosh Assambleyasi doirasida emas, balki Vashingtonda o‘tkazilishining o‘zi muhim siyosiy signal bo‘ldi. Ushbu qadam, shuningdek, AQSH Senatining ushbu formatning strategik ahamiyatini tasdiqlovchi qarorining qabul qilinishi mintaqaning AQSH tashqi siyosatidagi yuqori mavqeini ta’kidladi. Qarorda Senat "AQSH bilan mintaqaviy suverenitet, barqarorlik va umumiy xavfsizlik manfaatlarini ilgari surishda C5+1 platformasining strategik ahamiyatini rasman tasdiqladi." Atlantika kengashidagi muhokamalar chog‘ida ekspertlar ta’kidlaganidek, 2015-yilda ishga tushirilgan C5+1 formati muloqot uchun ramziy platformadan aniq, pragmatik loyihalarni amalga oshirish mexanizmiga aylandi. Bunga Markaziy Osiyoning o‘zi ham o‘zgarishi yordam berdi, chunki mintaqa qarama-qarshiliklarga to‘la hududdan o‘z kun tartibiga ega bo‘lgan yanada jipslashgan va faol ishtirokchiga aylandi.
Savdo-iqtisodiy kelishuvlarning keng ko‘lamli to‘plami sammitning diqqat markazida turdi. Ushbu paketning asosiy qismi O‘zbekiston bilan kelishuv bo‘lib, Prezident Tramp Toshkentning keyingi uch yil ichida AQShning asosiy tarmoqlariga taxminan 35 milliard dollar sotib olish va investitsiya kiritish rejalarini e’lon qildi. Keyingi o‘n yil ichida bu ko‘rsatkich 100 milliard dollardan oshishi kutilmoqda.
Ushbu kelishuvlarga O‘zbekiston delegatsiyasining Vashingtondagi bir qator ishchi uchrashuvlari davomida asos solindi. Ular yakunida sanoat infratuzilmasini modernizatsiya qilish, resurslarni tejaydigan qishloq xo‘jaligi texnologiyalarini joriy etish, kiberxavfsizlik va sun’iy intellekt sohasidagi hamkorlikni mustahkamlashga qaratilgan bitimlar imzolandi. AQSH Eksimbanki rahbari Jon Yovanovich bilan energetika va transport sohalaridagi loyihalarni moliyalashtirish masalalari muhokama etildi. AQSH Xalqaro taraqqiyot moliya korporatsiyasi (DFC) bosh direktori Ben Blek bilan muzokaralar qo‘shma investitsiya platformasini yaratishni jadallashtirish masalalariga bag‘ishlandi. General Motors International kompaniyasining global ijrochi direktori Shilpan Amin bilan uchrashuvda avtomobilsozlik sohasidagi uzoq muddatli hamkorlik masalalari ko‘rib chiqildi.
Qozog‘iston, o‘z navbatida, umumiy qiymati qariyb 17 milliard dollar bo‘lgan 29 ta kelishuvdan iborat salmoqli paketni imzoladi. Asosiy loyihalar orasida John Deere kompaniyasi bilan qishloq xo‘jaligi texnikasi ishlab chiqarishni mahalliylashtirish bo‘yicha 2,5 milliard dollarlik kelishuv mavjud. Tog‘-kon sohasida "Tau-Ken Samruk" va "Cove Capital" kompaniyalari o‘rtasida dunyodagi eng yirik o‘zlashtirilmagan volfram konlaridan birini birgalikda o‘zlashtirish bo‘yicha 1,1 milliard dollarlik kelishuvga erishildi.
Yuqori texnologiyalar sohasida Qozog‘iston BETA Technologies va Joby Aero Inc. kompaniyalari bilan elektr aviatsiyasi va havo taksi xizmatlarini rivojlantirish bo‘yicha 300 million dollarga yaqin anglashuv memorandumlarini imzoladi. Moliya sohasida Qozog‘iston Milliy bankining Milliy investitsiya korporatsiyasi AQShning yetakchi fondlari, jumladan, Brookfield Asset Management va Cerberus Capital Management bilan 1 milliard dollarlik shartnomalar tuzdi. AQShda Qozog‘istonning birinchi sanoat investitsiya loyihasi e’lon qilinishi muhim natija bo‘ldi: kimyo majmuasini qurish bo‘yicha "1Thirty Holding" kompaniyasi tomonidan 130 million dollarlik memorandum imzolandi.
Sammitda aviatsiya va aloqa sohalarida ham yutuqlarga erishildi. Jami 40 dan ortiq Boeing samolyotlarini sotish rejalari e’lon qilindi. Milliy aviatashuvchi "Air Astana" 18 ta yangi Boeing 787-9 Dreamliner keng fyuzelyajli samolyotlari uchun niyat xatini imzoladi. Tojikistonning Somon Air aviakompaniyasi 14 tagacha samolyot sotib olishni rejalashtirmoqda, Uzbekistan Airways esa 8 ta Dreamliner samolyotiga buyurtma berishni yakunladi. Raqamli aloqa sohasida Ilon Maskning "Starlink" kompaniyasi va "Veon" telekommunikatsiya guruhi o‘rtasidagi hamkorlikning e’lon qilinishi muhim voqea bo‘ldi. Starlink’ning to‘g‘ridan-to‘g‘ri uyali aloqa bo‘yicha eng yirik bitimi bo‘lgan ushbu kelishuv Qozog‘istondagi Beeline’dan boshlab 150 milliondan ortiq potensial mijozlarga xizmat ko‘rsatadi.
Ushbu bitimlarning tahlili ularning murakkab xususiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. Ba’zi iqtisodchilar ta’kidlaganidek, e’lon qilingan kelishuvlarning aksariyati mohiyatan Markaziy Osiyodan AQShga kapital oqimini anglatadi (samolyotlar, uskunalar va lokomotivlarni sotib olish uchun lizing va kreditlar orqali). Ba’zi ekspertlar bu yondashuvni Fors ko‘rfazi davlatlari bilan taqqoslagan. Mintaqaga kiritilgan yagona yirik to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiya Qozog‘istondagi volfram qazib olish loyihasi bo‘lgan ko‘rinadi. Ushbu tuzilma tashqi iqtisodiy ayirboshlashning mavjud modelini aks ettiradi: yuqori texnologiyali mahsulotlar importi evaziga xomashyo eksporti.
Bu dinamika Tramp ma’muriyatiga xos bo‘lgan tranzaksion, "o‘zaro manfaatli" yondashuvni namoyish etadi. Qo‘shma Shtatlar uchun foyda aniq va tezkor: mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash va ish o‘rinlarini yaratish. Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun uzoq muddatli foyda ishlab chiqarishni muvaffaqiyatli mahalliylashtirish va texnologik tajribani to‘liq o‘zlashtirish kabi kamroq aniq omillarga bog‘liq. Tezkor natija sifatida AQSH Kongressida Sovuq urush davridagi savdo cheklovlari bo‘lgan Jekson-Venik tuzatishini bekor qilish bo‘yicha mazmunli munozaralarning jonlanishi ko‘rinmoqda. Bu tuzatish, qonun chiqaruvchilar va ekspertlar fikricha, allaqachon eskirgan va investorlar uchun barqarorlik hamda bashorat qilish imkoniyatini ta’minlaydigan to‘laqonli iqtisodiy hamkorlikka to‘siq bo‘lib kelmoqda.
Tramp ma’muriyatining faol ishtirokining asosiy omili Xitoy bilan strategik raqobat, xususan, muhim foydali qazilmalarga ega bo‘lish masalasidir. Vashington dunyodagi nodir yerlarni qazib olishning taxminan 70 foizini va qayta ishlashning 90 foizini nazorat qiladigan Pekinga qaramligini kamaytirish uchun ta’minot zanjirlarini diversifikatsiya qilishga intilmoqda. Xitoyning ta’minotidagi cheklovlar allaqachon AQSH iqtisodiyotining ayrim tarmoqlari uchun muammolarni keltirib chiqargan. Shu nuqtai nazardan, volfram, uran, surma, mis va litiy zaxiralari bilan boy bo‘lgan Markaziy Osiyo Amerika Qo‘shma Shtatlarining muhim sherigiga aylanmoqda. Ushbu mavzu sammitning markaziy masalasi bo‘lib, hatto Tojikiston Prezidenti E. Rahmon ham o‘z mamlakatining noyob va strategik resurslarni o‘zlashtirish uchun Amerika sarmoyasini jalb qilishga tayyorligini ta’kidladi. Biroq mintaqa davlatlari xomashyo yetkazib beruvchi bo‘lib qolmaslik uchun geologiya-qidiruv ishlaridan tortib tayyor mahsulotgacha bo‘lgan to‘liq ishlab chiqarish zanjirini rivojlantirishni talab qilmoqda. Turkmanistonning manfaatlari ancha tor yo‘nalishda bo‘lib, uzoq vaqtdan beri rejalashtirilgan TAPI (Turkmaniston-Afg‘oniston-Pokiston-Hindiston) quvurini AQSH tomonidan qo‘llab-quvvatlanishiga umid bilan bog‘liq edi. Aniq qarorlar qabul qilinmagan bo‘lsa-da, sammit Ashxobodga global energiya xavfsizligi va Rossiyani chetlab o‘tadigan ta’minot yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilish sharoitida loyihaga yana bir bor urg‘u berish uchun imkoniyat yaratdi.
Markaziy Osiyo davlatlari uchun sammit ularning ko‘p vektorli tashqi siyosatini ilgari surish uchun muhim imkoniyat bo‘ldi. Ukrainadagi urush mintaqa uchun muqobil iqtisodiy hamkorlar va savdo yo‘llarini izlashda kuchli turtki bo‘lib xizmat qildi. Shu nuqtai nazardan, AQSH nafaqat Rossiya, balki Xitoy ta’siriga ham qarshi muhim muvozanat vositasi sifatida ko‘rilmoqda. Vashingtonning Transkaspiy xalqaro transport yo‘lagini ("O‘rta yo‘lak") faol qo‘llab-quvvatlashi ushbu intilishlarga to‘liq mos keladi. Bundan tashqari, yaqinda AQSH ishtirokida "Tramp yo‘li" deb nom olgan "Zangezur yo‘lagi"ni rivojlantirish bo‘yicha erishilgan kelishuvlar AQSH va uning ittifoqchilari uchun Markaziy Osiyoga yo‘l ochadigan muhim aloqa kanali sifatida baholanmoqda.
E’lon qilingan kelishuvlarga qaramay, amerikaliklar Xitoyning mintaqada chuqur o‘rnashib olgan ta’siriga duch kelmoqda. Tahlilchilarning fikricha, Xitoy investitsiyalari tarkibiy va uzoq muddatli xususiyatga ega. Amerikacha yondashuv, ayniqsa, prezident Tramp davrida ko‘proq tranzaksion ko‘rinishga ega. Tarixan, AQShning mintaqaga e’tibori vaqti-vaqti bilan bo‘lib turgan, bu esa Markaziy Osiyo rahbarlarini uzoq muddatli istiqbollar borasida ehtiyotkor bo‘lishga undagan. Asosiy savol shundaki, AQSH Markaziy Osiyoda to‘liq qiymat zanjirlarini yaratishga, jumladan, Xitoy kabi xomashyoni qayta ishlash va kafolatlangan ofteyk kelishuvlariga sarmoya kiritishga tayyormi? Bu savolga javob Vashington Pekinga uzoq muddatli ta’sir o‘tkazish uchun jiddiy raqobat qila oladimi yoki yo‘qligini aniqlaydi.
Resurslar va geosiyosatdan tashqari, inson kapitali va ijtimoiy rivojlanishga katta e’tibor qaratildi. Qozog‘iston delegatsiyasi Amerikaning yetakchi universitetlari va kompaniyalari bilan ta’lim va fan sohasida qariyb 50 million dollarlik shartnomalar paketini imzoladi. Kolorado konchilik maktabi ishtirokida Jezqazg‘onda yangi Ulitau texnika universitetini tashkil etish muhim loyiha bo‘ladi. Moliyaviy sohada Qozog‘iston Milliy banki va Visa hamkorlik memorandumini imzoladi. Sog‘liqni saqlash sohasida "Samruk-Kazyna" va "Ashmore Investment Advisors" Qozog‘istonda G‘arb brendidagi birinchi ko‘p tarmoqli klinikani yaratish bo‘yicha 150 million dollarlik loyihani e’lon qildi.
Iqtisodiy kelishuvlardan tashqari, sammit muhim diplomatik yutuqlarga ham erishdi. Shulardan biri Qozog‘istonning Ibrohim bitimlariga qo‘shilishi haqidagi e’lon edi. Bu qadam asosan ramziy ahamiyatga ega bo‘lsa-da, Ostonaning Vashington rahbarligidagi xalqaro tashabbuslarga qo‘shilishga tayyorligini yaqqol ko‘rsatdi.
Biroq, bu qadamni Isroilning mintaqadagi faoliyatini kengaytirishi nuqtai nazaridan ham baholash lozim. Isroil diplomatik manbalariga ko‘ra, 2023-yildan boshlab Isroil Markaziy Osiyo va Janubiy Kavkaz mamlakatlari bilan aloqalarni chuqurlashtirish ustida maqsadli ish olib bormoqda. Ushbu strategiya bir necha maqsadlarni ko‘zlaydi: birinchidan, Eron ta’siriga qarshi muvozanat yaratish; ikkinchidan, Turkiyaning mintaqaviy ambitsiyalarini cheklash; uchinchidan, G‘azodagi to‘qnashuvlardan so‘ng mintaqadagi Isroil obyektlariga uyushtirilgan hujum urinishlarini hisobga olib, radikalizmning tarqalishiga qarshi kurashish. AQSH uchun Qozog‘istonning ushbu formatga qo‘shilishi diplomatik muvaffaqiyat bo‘lsa, Qozog‘iston uchun bu Yaqin Sharqdagi AQShning asosiy ittifoqchisi bilan aloqalarni mustahkamlaydigan ko‘p vektorli siyosat doirasidagi amaliy qadamdir.
Sammit, shuningdek, mintaqaning yuqori samaradorlikka intilishini ham namoyish etdi. Prezident Sh. Mirziyoyev “C5+1” formatini institutsionallashtirish maqsadida bir qator tashabbuslarni ilgari surdi. U doimiy kotibiyat, Investitsiyalar va savdo bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi kengash hamda Markaziy Osiyo investitsion sheriklik jamg‘armasini tashkil etishni taklif qildi. Keyingi sammitni Samarqandda o‘tkazish taklifi ham O‘zbekistonning mintaqaviy kun tartibini shakllantirishda yanada faolroq rol o‘ynashga intilayotganini ko‘rsatmoqda.
Xulosa qilib aytganda, ekspertlar Vashingtondagi C5+1 sammiti shunchaki navbatdagi muloqot bosqichi emas, balki munosabatlardagi sifat o‘zgarishi bo‘lganini ta’kidlashmoqda. Sanoat ta’minot zanjirlari xavfsizligidan tashvishda bo‘lgan Qo‘shma Shtatlar Markaziy Osiyo davlatlaridan istakli hamkorlar topdi. O‘z navbatida, mintaqa davlatlari iqtisodiyotlarini diversifikatsiya qilishga intilayotgani bois, AQShni zarur investitsiya va texnologiyalar manbai sifatida ko‘rmoqda. Ushbu yutuqlarga qaramay, vaziyatga realistik yondashish zarur: Xitoyning mintaqadagi iqtisodiy ta’siri AQShnikidan bir necha barobar kuchli bo‘lib qolmoqda, Moskva esa mintaqa davlatlari uchun asosiy xavfsizlik kafolatchisi va ayni paytda ularning barqarorligiga asosiy potensial tahdid bo‘lib qolmoqda. Rossiya va Xitoy bilan geografik yaqinlik Markaziy Osiyo davlatlarini ehtiyotkor tashqi siyosat yuritishga undamoqda. AQSH bilan hamkorlikning ushbu yangi bosqichi muvaffaqiyati chiroyli bayonotlarga emas, balki imzolangan kelishuvlarning izchil va samarali amalga oshirilishiga bog‘liq bo‘ladi.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
