Eron nima uchun Markaziy Osiyo bilan aloqalarini kuchaytirmoqda?

Sharh

22 May 2025

Ulashish

Eron nima uchun Markaziy Osiyo bilan aloqalarini kuchaytirmoqda?

Eron Islom Respublikasining (EIR) amaldagi prezidenti Mas’ud Pezeshkiyan boshchiligidagi 14-hukumati Markaziy Osiyoda pragmatik yondashuvga asoslangan siyosatni sezilarli darajada faollashtirmoqda. Mintaqaviy hamkorlikning asosiy e’tibori savdo va transport-logistika aloqalarini rivojlantirishga qaratilgan. Bunday maqsad Eronning Tehron iqtisodiy izolyatsiyasini yumshatishga qaratilgan “Sharqqa nazar” strategiyasiga mos keladi.

 

Xalqaro sanksiyalar EIRning Markaziy Osiyo bilan integratsiyasini cheklovchi asosiy omil bo‘lib qolmoqda. Geografik yaqinlik va ulkan resurs salohiyatiga qaramay, o‘zaro savdo hajmi qoniqarsiz bo‘lib, so‘nggi yillarda biroz o‘sgan bo‘lsa-da, 1,5 milliard dollardan sal oshiqni tashkil etmoqda. O‘zbekiston bilan tovar ayirboshlashni 4 barobarga – 2 milliard dollargacha, Qozog‘iston va Tojikiston bilan – 1 milliard dollargacha, Turkmaniston bilan – 30 foizga oshirish maqsad qilib qo‘yilgan.

 

Markaziy Osiyo davlatlarining kengayib borayotgan eksport imkoniyatlari yangi iste’mol bozorlari va dunyoning yirik iqtisodiyotlari bilan samarali aloqa yo‘llarini izlashga undamoqda. Eron ikkala sifatni o‘zida mujassam etgani bois mintaqaviy “beshlik” uchun qimmatli hamkorga aylanmoqda. Bundan tashqari, bu mamlakat mashinasozlik, energetika, qishloq xo‘jaligi, kimyo va farmatsevtika sohalarida mustahkam ilmiy-texnik tajribaga hamda qo‘shma ishlab chiqarishlarni yo‘lga qo‘yish uchun investitsiya bazasiga ega.

 

Avtomobil va temir yo‘llarning keng tarmog‘i, Hind okeanidagi yirik portlarning mavjudligi EIRga dengizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqish imkoniyatiga ega bo‘lmagan Markaziy Osiyo respublikalari bilan hamkorlikda muhim ustunlik beradi. Tehron Xitoy va Yevropani temir yo‘l orqali bog‘laydigan Yevroosiyo quruqlik ko‘prigini shakllantirishda muhim rol o‘ynamoqda. Eron hududini quruqlik orqali Sharqdan G‘arbga kesib o‘tadigan bir nechta tranzit yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, ularning ishida Markaziy Osiyo mamlakatlari ham ishtirok etadi. “Xitoy-Qozog‘iston-O‘zbekiston-Turkmaniston-Eron-Turkiya-YeI” temir yo‘l koridori faol rivojlanmoqda, parallel ravishda “Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston-Turkmaniston-Eron-Turkiya-YeI” multimodal yo‘nalishi faoliyat yuritmoqda.

 

Markaziy Osiyo respublikalari uchun janubiy tranzit yo‘nalishining dolzarbligi nuqtai nazaridan, Hindiston tomonidan modernizatsiya qilinayotgan va sanksiyalar yukidan xoli bo‘lgan Eronning Chobahor chuqur dengiz porti tobora ommalashmoqda. 2023-yilda Tehron Toshkentning Chobahor kelishuviga qo‘shilish haqidagi iltimosini ma’qulladi. O‘zbekiston tomoni dengiz porti hududida omborlar va terminal qurishni rejalashtirmoqda. Shunga o‘xshash masala Qozog‘iston va Tojikistonda ham ko‘rib chiqilmoqda. Shuningdek, Eronning yo‘l va port infratuzilmasidan foydalangan holda Markaziy Osiyodan Hindistonga transport yo‘laklarini ishga tushirish masalalari muhokama qilinmoqda. Bunday rivojlanish dunyoning eng yirik iqtisodiyotlaridan biri bilan savdoni jadallashtiradi, bu esa Markaziy Osiyo davlatlarining geoiqtisodiy manfaatlariga to‘liq mos keladi.

 

2024-yil avgust oyida Hindistonning Mundra, Nxava-Sheva va Chennay portlaridan Eron (Bandar-Abbos porti) va Turkmaniston orqali O‘zbekistonga konteyner tashuvlari yo‘lga qo‘yildi. 2025-yil mart oyida xuddi shu yo‘nalish bo‘yicha Qozog‘istonga yuk yetkazib berish tashkil etildi. Shu bilan birga, Ostona Eron janubidagi Shahid Rajayi porti qirg‘og‘ida ixtisoslashtirilgan terminal va logistika markazini qurish niyatida. Bu voqealarning barchasi Markaziy Osiyo davlatlarining Tehron bilan yaqinlashishdagi qat’iyatini ko‘rsatmoqda.

 

Markaziy Osiyo tranziti EIR uchun ham juda muhim, chunki uning tashqi savdosi Sharqqa yo‘naltirilgan. 2025-yil 15-mayda Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi (YeOII) mamlakatlari va Eron o‘rtasida erkin savdo to‘g‘risidagi to‘liq formatli bitim kuchga kirdi. U deyarli barcha tovar nomenklaturasiga bojxona to‘lovlarini keskin kamaytirishni nazarda tutadi. Bundan YeOIIda yetakchi o‘rinni egallagan va Eron bilan sezilarli savdo aylanmasiga ega bo‘lgan (2024-yil yakuniga ko‘ra 4,8 milliard dollar) Rossiya eng ko‘p foyda ko‘radi. Biroq Tehronning Sharqdagi eng yirik savdo sherigi Xitoy bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, mintaqamiz orqali transport yo‘laklarini rivojlantirish Eron-Xitoy munosabatlari kun tartibidagi prinsipial masala hisoblanadi.

 

* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.