O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 22 sentyabr kuni Nyu-Yorkda Jahon savdo tashkiloti (JST) bosh direktori Ngozi Okonjo-Iveala bilan uchrashuv o‘tkazdi. Uchrashuv davomida O‘zbekistonning JSTga a’zo bo‘lishi bilan bog‘liq masalalar muhokama qilindi. JST rahbari O‘zbekiston erishgan sezilarli yutuqlarni ta’kidlab, 2026-yil mart oyigacha tashkilotga a’zo bo‘lish jarayonlari yakunlanishiga umid bildirdi.
O‘zbekiston JSTga a’zo bo‘lish uchun 1994-yilda ariza topshirgan edi. Biroq 2005-yilda o‘sha paytdagi import o‘rnini bosish siyosati tufayli qo‘shilish jarayoni to‘xtatildi. 2018-yil mart oyida JST kotibiyatiga rasmiy bayonot topshirilgach, jarayon qayta boshlandi. Bugungi kunda O‘zbekiston tashkilotga a’zo bo‘lish jarayonining ilg‘or bosqichida turibdi. Mamlakat 2026-yilda Kamerunda bo‘lib o‘tadigan 14-Vazirlar konferensiyasi boshlanishidan oldin JSTga a’zo bo‘lishni rejalashtirmoqda. Hozirga qadar ikki tomonlama muzokaralar yakunlanib, 29 ta davlat bilan bozorga kirish bo‘yicha protokollar imzolangan. Prezidentning JST masalalari bo‘yicha vakili Azizbek Urunovning aytishicha, ikki tomonlama muzokaralarni to‘liq yakunlash uchun atigi uchta davlat qolgan. O‘zbekiston milliy qonunchilikni JST talablariga muvofiqlashtirish maqsadida faol islohotlar o‘tkazmoqda. Bu islohotlar tovarlar savdosi, xizmatlar ko‘rsatish, intellektual mulk va qishloq xo‘jaligi sohalarini qamrab oladi.
O‘zbekistonning JSTga a’zo bo‘lishi bozor islohotlarini tezlashtiradi, milliy iqtisodiy siyosatning bashorat qilinishini yaxshilaydi, eksport va investitsiyalar o‘sishi hamda iqtisodiyot samaradorligini oshirish uchun sharoit yaratadi. Biroq dunyoning yetakchi iqtisodiyotlari tomonidan proteksionizmning kuchayishi va savdo urushlarining avj olishi tufayli ko‘plab ekspertlar ko‘p tomonlama savdo tizimining istiqboliga shubha bilan qarashmoqda. AQSH Xalqaro munosabatlar kengashi prezidenti Maykl Fromanning fikricha, “Biz bilgan global savdo tizimi o‘lgan. JST amalda faoliyatini to‘xtatdi, chunki u muzokaralar olib borish, nazorat qilish yoki a’zo mamlakatlar majburiyatlarining bajarilishini ta’minlashga qodir emas”.
Savdoni tartibga solishning zamonaviy ko‘p tomonlama tizimiga muqobil sifatida u “ochiq plyurilateralizm asosida yangi tizim qurishni taklif etadi: ma’lum sohalarda umumiy manfaatlarga ega bo‘lgan va muayyan masalalar bo‘yicha yuqori standartlarni qabul qilish uchun birlashgan mamlakatlar koalitsiyasi, ayni paytda bu manfaatlarni baham ko‘radigan va bunday standartlarni joriy etishga tayyor boshqa mamlakatlar uchun ochiq bo‘lib qoladigan tizim”. Froman yangi tizimning afzalligi sifatida uning moslashuvchanligi va moslashuvchanligini ta’kidlaydi. Shu bilan birga, taklif etilayotgan tizim iqtisodiy samaradorligi jihatidan amaldagisidan pastroq, chunki uning foydasi faqat ishtirokchi mamlakatlar o‘rtasida taqsimlanadi. Shuningdek, bir xil mamlakatlar turli plyurilateral kelishuvlarning ishtirokchilari bo‘lishi va bir-biriga zid majburiyatlarga ega bo‘lishi mumkinligi sababli “spagetti effekti” yuzaga kelish xavfi mavjud. Bu kamchiliklarga qaramay, Fromanning fikricha, bunday tarmoq ko‘p tomonlama savdo tizimiga qaraganda siyosiy jihatdan barqarorroq bo‘lishi mumkin.
JST bosh direktori Ngozi Okonjo-Iveala AQSH Peterson xalqaro iqtisodiyot instituti tomonidan tashkil etilgan uchrashuvdagi nutqida ko‘pchilik allaqachon “JST o‘limi”ni e’lon qilgan bo‘lsa-da, boshqalar buni yanada kuchli va barqaror savdo tizimini qurish imkoniyati sifatida ko‘rayotganini ta’kidladi. Bir tomonlama choralar tufayli global savdoga putur yetganiga qaramay, JST “tirik qolmoqda”. AQSH proteksionizmni kuchaytirgunga qadar va boshqa mamlakatlar javob choralari kiritgunga qadar jahon savdosining 80 foizi eng ko‘p qulaylik yaratish rejimi asosida amalga oshirilar edi. Hozirda bu ko‘rsatkich 72 foizga tushgan. Shu bilan birga, jahon tovar savdosining 75 foizi hamon JST shartlari asosida amalga oshirilmoqda, bu esa global noaniqlik sharoitida ko‘p tomonlama tizimning barqarorligidan dalolat beradi.
JST bosh direktori JST tizimini yanada moslashuvchan qilish uchun uni isloh qilish zarurligini ta’kidladi. “Keyingi muddatga mo‘ljallangan dasturim - ishlayotgan narsani saqlab qolish, ishlamayotgan narsani isloh qilish va xalqaro savdodan keladigan foydani oshirish uchun yangi qoidalar va kelishuvlarni yaratish orqali kelajakka qarash”, dedi u.
Jahon savdosidagi mavjud keskinlikka qaramay, so‘nggi 8 yil ichida birinchi marta JSTga a’zo 114 davlat tomonidan ratifikatsiya qilingan baliqchilik to‘g‘risidagi ko‘p tomonlama bitim kuchga kirdi. Bu ularning yangi savdo qoidalarini o‘rnatish orqali barqaror rivojlanishga erishishga intilishidan dalolat beradi. Shu bilan birga, JST doirasida elektron tijorat kabi sohalarda bir qator ko‘p tomonlama bitimlarni tuzish bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda. Boshqacha aytganda, JST faoliyati doirasida muayyan muammolarni hal etishga qaratilgan yangi bitimlar tuzish uchun a’zo mamlakatlar koalitsiyalari shakllantirilmoqda. Ngozi Okonjo-Ivealning ta’kidlashicha, JSTning ayrim a’zolari ko‘p tomonlama bitimlar tuzishga e’tibor qaratilishidan xavotirda, chunki bu ko‘p tomonlama kelishuvlarning ahamiyatini zaiflashtirishi mumkin. Biroq, u bundan qo‘rqish kerak emasligini, chunki JSTning moslashuvchanligi va barqarorligini oshirish uchun "turli vositalar to‘plami" zarurligini uqtirdi. Shu bois, turli mamlakatlar koalitsiyalari JSTda mamnuniyat bilan qabul qilinadi, ular parallel tizim yaratmaydi, balki amaldagi mexanizmni to‘ldiradi.
JST bosh kotibi global savdo tizimi mamlakatlarning o‘zaro bog‘liqligini ta’minlash uchun yaratilgani va 80 yil davomida o‘z samaradorligini ko‘rsatganini ta’kidladi. Xususan, shaffof tartibga solish qoidalari asosida global savdoning rivojlanishi natijasida 1,5 milliarddan ortiq kishi mutlaq qashshoqlikdan qutuldi. Hozirgi kunda alohida yetkazib beruvchilar va bozorlarga “o‘ta qaramlik”ni kamaytirishga e’tibor qaratgan holda jahon iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta’minlash muhimdir. Shu sababli, JST “o‘ta qaramlik”ni kamaytirish va nisbatan past daromadli mamlakatlarni keng jalb etgan holda ta’minot zanjirlarini nomarkazlashtirishga qaratilgan a’zolar koalitsiyalarini tuzishni qo‘llab-quvvatlamoqda.
Ngozi Okonjo-Iveala Kamerunda bo‘lib o‘tadigan O‘n to‘rtinchi vazirlar konferensiyasida JSTga a’zo davlatlar kelishuvga erishishi va ko‘p tomonlama savdo tizimining samaradorligini oshiradigan asosiy islohotlar to‘plamini qabul qilishiga umid bildirdi. JSTga to‘laqonli a’zo bo‘lish orqali O‘zbekiston xalq farovonligi yo‘lida milliy manfaatlarni hisobga olgan holda xalqaro savdo qoidalarini takomillashtirishga o‘z hissasini qo‘sha oladi. O‘zbekistonning strategik vazifasi JSTga nafaqat yangi a’zo sifatida qo‘shilish, balki uning qoidalarini yangilash tashabbuskori bo‘lishdir. JST hamon “o‘yin qoidalari”ni belgilash uchun eng samarali maydon bo‘lib qolmoqda, ko‘p tomonlamalik esa ularni tezkor takomillashtirishning asosiy vositasidir. Mamlakatning vazifasi barqaror rivojlanishga erishish va o‘z milliy manfaatlarini himoya qilish uchun ushbu imkoniyatlardan mohirona foydalanishdir.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
