Muallif: Fayziddin Qutbiddinov
2025 yilda Xitoyda bo‘lib o‘tgan so‘nggi ShHT sammiti Yevrosiyoda ko‘p tomonlama diplomatiya rivojida muhim bosqich bo‘ldi. Global va yirik davlatlar o‘rtasida kuchayib borayotgan raqobat hamda xalqaro tartibning o‘zgarishi sharoitida ShHTga a’zo davlatlar rahbarlarining uchrashuvi mintaqaviy xavfsizlik va iqtisodiy munosabatlar sohasida katta ahamiyat kasb etdi. ShHT sammiti mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlash mexanizmi sifatida taqdim etilayotgan bo‘lsa-da, g‘arb siyosiy doiralarida bu jarayon ko‘pincha Rossiya va Xitoyning Yevrosiyo qit’asidagi ta’sirini kuchaytirish vositasi sifatida talqin qilinadi.
NATO bosh kotibi M. Ryutte dastlabki bayonotlariga ko‘ra, alyans Xitoy, Eron va Shimoliy Koreyaning kollektiv G‘arb bilan munosabatlarida tobora ortib borayotgan roliga, shuningdek mudofaa hamkorligining kengayishiga e’tibor qaratmoqda. Bu esa G‘arb bloki bilan uzoq davom etadigan qarama-qarshilikka tayyorlikni namoyish etadi va shu bilan birga transatlantika mamlakatlarini uzoq va holdan toydiruvchi qarama-qarshilikka majbur qiladi. Ushbu baholashlardan kelib chiqib, u Ukrainadagi urush modelini boshqa yo‘nalishlarda ham takrorlash mumkinligini ta’kidladi, bu esa G‘arb bloki bilan “avtokratiyalar” alyansi o‘rtasidagi keskinlikni kuchaytiradi.
DW tahliliga ko‘ra, Xitoy tomonidan taklif qilingan mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni kuchaytirish varianti ittifoqchilarga iqtisodiy va savdo kelishuvlarini amalga oshirishda mutlaq kafolat bermaydi. Bu esa asosiy bandlarni bajarishda moslashuvchan talqin va mumkin bo‘lgan kelishmovchiliklar uchun imkoniyat qoldiradi.
Xitoyshunos A. Chigadayev ta’kidlaganidek, Kim Chen Inning Xitoyga tashrifi nafaqat siyosiy safar sifatida, balki uning hokimiyatining xalqaro maydondagi legitimligi ramzi sifatida qabul qilindi va yirik davlatlar rahbarlari bilan uchrashuvlarda uning obro‘sini mustahkamladi. Xitoy Shimoliy Koreyaning mintaqaviy xavfsizlikdagi asosiy strategik hamkori hisoblanadi va ushbu tashrif shimoliy koreyalik yetakchi rejimi barqarorligicha qolayotganini hamda kuchli ittifoqchi tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotganini ko‘rsatdi.
Alohida ta’kidlash joizki, Xitoydagi ShHT sammiti keng g‘arb auditoriyasi tomonidan Pekinning raqobatbardosh global yetakchi sifatidagi o‘z rolini mustahkamlashga qaratilgan strategik qadami sifatida qabul qilinmoqda. Xitoy o‘zining iqtisodiy va siyosiy rivojlanish modeli - “xitoy yo‘li”ni ilgari surish bilangina cheklanib qolmay, balki sammitni mintaqaviy va xalqaro hamkorlikning yangi yo‘nalishlarini shakllantirish maydonchasi sifatida faol qo‘llamoqda. Buni Rossiya, Hindiston va boshqa asosiy Yevrosiyo davlatlarini o‘z ichiga olgan kuchli mintaqaviy o‘yinchilarning ishtiroki ham tasdiqlaydi, bu esa yirik mintaqaviy davlatlarning Xitoyning investitsiya tashabbuslari va strategik loyihalariga qo‘shilishga tayyorligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, sammit Xitoyga nafaqat qo‘shma mintaqaviy qarorlarni ishlab chiqish jarayonida o‘z ta’sirini kuchaytirish, balki g‘arb davlatlari ilgari surayotgan mavjud xalqaro standartlar bilan raqobatlasha oladigan me’yor va qoidalarni shakllantirish imkonini ham bermoqda. Shunday qilib, sammit Xitoyning jahon sahnasidagi yetakchiligini legitimlashtirish vositasi bo‘lib xizmat qilmoqda hamda Pekinning parallel jahon tartibini yaratishda va zamonaviy siyosatning global arxitekturasini shakllantirishda faol ishtirok etishga tayyor ekanini bildiradi. Bu esa, o‘z navbatida, G‘arbni Xitoy harakatlarini diqqat bilan kuzatishga va Yevrosiya bilan o‘zaro hamkorlik strategiyalarini ishlab chiqishga majbur qilmoqda.
Xalqaro xavfsizlik tadqiqotlari guruhi (Verona) vakili Karletta Rinaudo so‘zlariga ko‘ra, sammit doirasida Xitoy nafaqat o‘zining xalqaro ta’sirini kengaytirishga, balki qurolli kuchlarining texnologik yetakchiligini ta’kidlashga ham intildi. Pekindagi harbiy namoyish an’anaviy ko‘rgazma doirasidan chiqib, futuristik tomoshaga aylandi. Xitoy o‘z qurolli kuchlarining inson imkoniyatlarini robotlashtirilgan tizimlar bilan uyg‘unlashtirish salohiyatini namoyish etdi, bu esa kelajakdagi urushlarda texnologik yetakchilikni belgilab berdi. Shu bilan birga, mamlakat armiyasining ichki nufuzini oshirdi va xalqaro hamjamiyatga Xitoyning ortib borayotgan strategik salohiyati haqida signal yubordi.
Ushbu fikrni davom ettirgan holda, tahlilchilar amerikalik yetakchining ikkilanib qolishi tufayli yuzaga kelgan ta’sir bo‘shlig‘i Xitoy va Rossiya o‘rtasida mintaqaviy va strategik aloqalarni mustahkamlash uchun sharoit yaratganini ta’kidlashdi. Bunga yorqin misol sifatida ikki mamlakat o‘rtasidagi savdo hajmining oshishi, iqtisodiy bitimlarning imzolanishi va Jo Bayden prezidentligining dastlabki yillarida qo‘shma tarzda amalga oshirilgan transport loyihalari keltiriladi.
Pit Hegsetning so‘zlariga ko‘ra, Vashingtonning asosiy vazifasi – quruqlikda, dengizda, havoda va hatto kosmosda ham harbiy sohada strategik ustunlikni saqlab qolishdir. AQSh buni yuqori texnologiyali qurol-aslahalar va innovatsion mudofaa tizimlarini import qilish orqali raqiblaridan ustun kelib ta’minlamoqda. Shu bilan birga, u Donald Trampning Si Szinpin bilan konstruktiv va ishchan munosabatlari bo‘lganini qayd etdi. Uning fikricha, bu aloqalar, Vashington va Pekin o‘rtasidagi davom etayotgan strategik raqobatga qaramay, hamkorlik imkoniyatlarini izlash va taranglikni kamaytirish uchun asos bo‘lishi mumkin edi.
Xulosa qilib aytganda, Xitoyning kuchli mintaqaviy va strategik hamkorlari ishtiroki hamda ularning nafaqat ikki tomonlama va ko‘p tomonlama aloqalarni chuqurlashtirish, balki xalqaro hamkorlikning muqobil shakllarini yaratishga tayyor ekanliklarini tasdiqlashi ShHT sammitida G‘arb siyosiy va ekspertlar doirasida sezilarli rezonansga sabab bo‘ldi. Shu bilan birga, ayrim mutaxassislar bu voqeani ancha shubha bilan qabul qilib, uni faqatgina navbatdagi fotosessiya uchun bahona sifatida tasvirlamoqda.
G‘arb ekspertlari tushunishicha, sammit Yevroosiyo davlatlarining o‘zaro manfaatli hamkorlikni mustahkamlash hamda G‘arb institutlari bilan raqobatlasha oladigan yangi iqtisodiy va siyosiy arxitekturani barpo etishga qat’iy bel bog‘laganini namoyish etdi. Bundan tashqari, u Xitoy va uning strategik hamkorlarining xalqaro siyosatda tobora ortib borayotgan rolini tasdiqladi. Ular tobora ko‘proq mustaqil kuch markazlari maqomiga da’vogarlik qilib, yangi jahon tartibini shakllantirish jarayoniga ta’sir ko‘rsatishga intilmoqda.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
