Nargiza Umarova yaqinda Central Asia-Caucasus Analyst nashrida etilgan maqolasida transafg‘on transport yo‘nalishlarini rivojlantirishning geosiyosiy va iqtisodiy oqibatlarini tahlil qiladi. Uning ta’kidlashicha, Markaziy Osiyo Sharq va G‘arbni, shuningdek Shimol va Janubni bog‘laydigan eng muhim quruqlik transport markazining tarixiy rolini qayta tiklashga intilmoqda. Savdo yo‘llarini, ayniqsa Afg‘oniston orqali diversifikatsiya qilish ko‘plab Markaziy Osiyo davlatlari uchun strategik ustuvor yo‘nalish hisoblanadi, chunki bu Rossiya orqali an’anaviy tranzitga qaramlikni kamaytirish imkonini beradi. Biroq, u Xitoy, Rossiya, Hindiston va Eron kabi yirik davlatlarning ishtiroki mintaqaviy hamkorlikni murakkablashtirishi mumkin bo‘lgan raqobatdosh manfaatlarning chigal to‘rini yaratishi haqida ogohlantiradi.
Umarova xonim ta’kidlashicha, Afg‘oniston toliblar hukmronligi davrida Qobul yo‘lagi (O‘zbekiston, Afg‘oniston va Pokistonni bog‘lovchi) va Lojuvard yo‘lagi kabi infratuzilma loyihalarini faol amalga oshirmoqda. U Markaziy Osiyoning bir nechta davlatlari mintaqaning tranzit landshaftini shakllantirish uchun raqobatlashayotganini qayd etadi. Masalan, O‘zbekiston Termiz-Mozori Sharif-Qobul-Peshovar temir yo‘li tarafdori, Turkmaniston va Qozog‘iston esa Turkmanistonni Pokiston bilan bog‘laydigan muqobil Transafg‘on yo‘lagini qo‘llab-quvvatlamoqda. Ushbu raqobatdosh loyihalar nafaqat iqtisodiy intilishlarni aks ettiradi, balki kengroq geosiyosiy strategiyalar bilan ham kesishadi, chunki mintaqaviy o‘yinchilar Janubiy Osiyo savdo tarmoqlarida o‘z mavqelarini mustahkamlashga urinmoqda.
Maqolada tashqi kuchlarning strategik manfaatlari ham ko‘rib chiqiladi. Rossiya Janubiy Osiyo bilan savdoni osonlashtirish uchun Afg‘onistonni o‘zining "Shimol-Janub" transport yo‘lagiga qo‘shishga intilmoqda, Eron esa Markaziy Osiyodagi raqobatchilarini chetlab o‘tuvchi muqobil yo‘nalishlarni taklif qilmoqda. Yaqin kelajakda Xof-Hirot temir yo‘li qurilishining yakunlanishi va Eronning Afg‘oniston hamda Xitoy orqali o‘tadigan tranzit yo‘lagini uzoq muddatli rejalashtirishi Markaziy Osiyoning tranzit intilishlariga tahdid solmoqda. Xuddi shu tarzda muallif Hindistonning Pokistonni chetlab o‘tib, Eronning Chabahor porti orqali Markaziy Osiyo bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yish borasidagi sa’y-harakatlarini tasvirlaydi. Shuningdek, u Xitoyning Afg‘oniston tranzitida ehtiyotkorlik bilan ishtirok etayotganini, ayniqsa Vaxan yo‘lagi bilan bog‘liq holda ta’kidlaydi. Bu yo‘lak Afg‘oniston va Xitoy o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri savdo aloqalarini o‘rnatishi mumkin, ammo Markaziy Osiyoning tranzit markazi sifatidagi ahamiyatini pasaytirishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, Nargiza Umarova Afg‘oniston transport yo‘laklarining kengayishi Markaziy Osiyo uchun imkoniyatlar ochishi, shu bilan birga raqobat va geosiyosiy ziddiyatlarning kuchayishi xavfini keltirib chiqarishini ta’kidlaydi. Ushbu muammolarni hal qilish uchun u Markaziy Osiyo davlatlari o‘zaro iqtisodiy manfaatlarni maksimal darajada oshirish maqsadida raqobatlashish o‘rniga hamkorlik qiladigan muvofiqlashtirilgan mintaqaviy yondashuvni taklif qiladi. Uning ogohlantirishicha, bunday muvofiqlashtirish bo‘lmasa, tashqi kuchlar mintaqadagi kelishmovchiliklardan foydalanishi mumkin, bu esa Markaziy Osiyoning strategik tranzit salohiyatidan foydalanish qobiliyatiga putur yetkazishi mumkin.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
