Nargiza Umarova yaqinda Caspian Policy Center uchun tayyorlagan tahliliy sharhida Ozarbayjonning transport diplomatiyasi, xususan, sharqiy-g‘arbiy va shimoliy-janubiy yo‘laklarni birlashtirish borasidagi harakatlari Janubiy Kavkazni muhim logistika markaziga aylantirmoqda, deb ta’kidlaydi. Ozarbayjonning Boku-Tbilisi-Kars temir yo‘lini zamonaviylashtirish va Boku xalqaro dengiz savdo portini kengaytirishni o‘z ichiga olgan infratuzilma tashabbuslari O‘rta yo‘lakning Rossiya orqali o‘tadigan shimoliy yo‘nalishlarga nisbatan raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan. Bu esa dengizga chiqish imkoniyatiga ega bo‘lmagan Markaziy Osiyo davlatlari, ayniqsa O‘zbekiston uchun Transkaspiy xalqaro transport yo‘lagi (TXTY) orqali Yevropa va jahon bozorlariga yanada samaraliroq chiqish imkonini beradigan yangi geosiyosiy va geoiqtisodiy imkoniyatlarni yaratmoqda.
O‘rta yo‘lak, shuningdek Transkaspiy yo‘nalishi sifatida ham tanilgan, so‘nggi yillarda Kaspiy dengizi, Janubiy Kavkaz va Turkiya orqali Xitoy va Markaziy Osiyoni Yevropa bilan bog‘laydigan Sharq va G‘arb o‘rtasidagi savdo arteriyasi sifatida ommalashdi. Yevropa Ittifoqining TRASEKA dasturi va turli ko‘p tomonlama logistika tashabbuslari ushbu yo‘nalishga qo‘shimcha rag‘bat berdi. Ozarbayjon port quvvatlari, temir yo‘l infratuzilmasi va savdo flotini modernizatsiya qilishga katta mablag‘ sarflagani tufayli mintaqada logistika to‘siqlari va yuk tashishdagi kechikishlar sezilarli darajada kamaydi. Bu nafaqat Ozarbayjonning maqsadlarini ro‘yobga chiqarishga yordam beradi, balki eksport va tranzit yo‘nalishlarini Rossiya va Xitoydan tashqariga diversifikatsiya qilishga intilayotgan Markaziy Osiyo mamlakatlarining uzoq muddatli transport strategiyalariga ham mos keladi.
O‘zbekiston uchun vaziyat murakkabroq. TXTY Janubiy Kavkaz va Turkiya bilan savdo uchun istiqbolli imkoniyatlarni ochsa-da, undan Yevropaga keng ko‘lamli kontinental tranzit uchun foydalanish cheklangan. Umarovaning ta’kidlashicha, 2024-yilda O‘rta yo‘lak orqali 4,5 million tonna yuk tashilgan, bu o‘tgan yilga nisbatan 62 foizga ko‘p bo‘lsa-da, O‘zbekistondan atigi 1 million tonna yuk tashilgan. Bundan tashqari, Jahon banki bashoratlariga ko‘ra, hatto 2030-yilga kelib, koridor orqali tashilishi kutilayotgan 11 million tonna yukning atigi 40 foizi haqiqatan ham transkontinental bo‘ladi. Geografik yaqinlik va infratuzilma integratsiyasini hisobga olgan holda, foydaning katta qismi Qozog‘iston va Turkmanistonga tegadi. O‘zbekiston uchun Eron yoki Pokiston orqali janubiy yo‘laklar bilan yaqinroq hamkorlik Yevropa va Yaqin Sharqqa to‘g‘ridan-to‘g‘ri va samarali savdo yo‘li bo‘lishi mumkin.
Xitoy, Qirg‘iziston, O‘zbekistonni bog‘laydigan va Turkmaniston hamda Eron orqali Turkiya va Yevropa Ittifoqiga o‘tadigan yangi Janubiy yo‘lak Yevroosiyo aloqasini qayta belgilashi mumkin. Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li qurib bitkazilgach, Sharqiy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi savdo yo‘nalishini 900 kilometrga qisqartiradi va yetkazib berish muddatini sakkiz kungacha kamaytiradi. Bundan tashqari, Transafg‘on temir yo‘lining O‘rta yo‘lakning kengroq tizimiga qo‘shilishi Hindiston va Fors ko‘rfazidan Kaspiy dengizi va Yevropagacha cho‘zilgan ko‘p tarmoqli logistika tarmog‘ini yaratishi mumkin. O‘zbekistonning ushbu kesishuvchi yo‘nalishlar markazida strategik joylashuvi uning Yevroosiyo tranzitida asosiy ishtirokchi sifatidagi salohiyatini ta’kidlaydi – agar u o‘z infratuzilmasini rivojlanayotgan mintaqaviy yo‘laklar bilan muvofiqlashtirishni davom ettira olsa.
Oxir-oqibat, Umarova transkaspiy transport aloqalarini kengaytirish shunchaki yuk tashishdan iborat emasligini ta’kidlaydi. Bu Markaziy Osiyoning geosiyosiy mavqeida yakkalanishdan integratsiyaga, qaramlikdan xilma-xillikka tomon siljishni anglatadi. Yangi temir yo‘llar va portlarning ishga tushirilishi bilan mintaqa Yevroosiyo transport tarmog‘ining markaziga aylanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Biroq, foyda teng taqsimlanmaydi; O‘zbekiston va uning qo‘shnilari uchun ushbu imkoniyatlardan to‘liq foydalanish uchun strategik rejalashtirish va mintaqalararo muvofiqlashtirish juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Caspian Policy Center saytida o‘qing
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
