Muallif: Fayoziddin Baxriddinov
Toshkentning urushdan jabr ko‘rgan va hozirda Tolibon tomonidan boshqarilayotgan, xalqaro hamjamiyatning katta qismi tomonidan hanuz tan olinmagan Afg‘oniston bilan munosabatlarida tobora pragmatik yondashuv namoyon bo‘layotgani ravshanlashmoqda. Bu pragmatizm, ayniqsa, chegara hududlardagi iqtisodiy va ijtimoiy aloqalarning jadallashuvida yaqqol namoyon bo‘lmoqda. O‘zbekiston Afg‘onistonni nafaqat mintaqaviy xavfsizlikda muhim o‘rin tutuvchi davlat sifatida, balki kelajakda Janubiy Osiyoga chiqish imkonini beruvchi strategik “tranzit yo‘lagi” sifatida ham ko‘rmoqda. Bundan tashqari, Afg‘oniston O‘zbekiston mahsulotlari uchun ham potentsial bozor vazifasini o’tashi mumkin. Shu sababli, Toshkent Afg‘onistondagi davom etayotgan murakkabliklarga qaramay, iqtisodiy manfaatlarni ustuvor yo‘nalish sifatida ilgari surishga harakat qilmoqda.
“Afg‘oniston Markaziy Osiyoning ajralmas qismidir” degan yondashuvni ochiqchasiga qo‘llab-quvvatlagan O‘zbekiston transchegaraviy suv resurslari, terrorizmga qarshi kurash, transport aloqadorligi va savdo integratsiyasi kabi sohalarda keng hamkorlik orqali sezilarli foyda olishni maqsad qilgan. Bundan tashqari, 2024-yil 1-aprel kungi intervyusida Prezident Shavkat Mirziyoyev Afg‘onistonni barqarorlashtirish Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi uchun umumiy manfaat ekanini alohida ta’kidladi. Tolibon hukumati bu fikrni ijobiy qabul qilib, O‘zbekiston bilan “samimiy qo‘shnichilik va o‘zaro manfaat” tamoyiliga asoslangan siyosat yuritishga tayyorligini bildirgan edi - bu esa joriy diplomatik sur’atning yorqin ifodasidir.
Shu bois, Toshkentning pragmatik pozitsiyasi, agar mafkuraviy yondashuvlar vaqtincha chetga surib turilsa, Tolibon boshqaruvidagi Afg‘oniston bilan keng iqtisodiy hamkorlik ikki qo‘shni davlat o‘rtasida chuqur integratsiyaga olib kelishi mumkin degan g‘oyaga asoslanadi. Bu maqsad sari tashlangan amaliy qadamlardan biri 2022-yilda Surxondaryoda Termez Xalqaro Savdo Markazining ochilishi bo‘ldi. Mazkur markaz ikki davlat o‘rtasidagi yuk tashish hajmini sezilarli darajada oshirdi. Shuni ta’kidlash joizki, 2024-yilda O‘zbekiston va Afg‘oniston o‘rtasidagi umumiy savdo hajmi 1,1 milliard AQSh dollariga yetdi, shundan 1 milliard dollardan ortig‘ini O‘zbekistonning Afg‘onistonga eksport qilgan mahsulotlari tashkil etdi. Mart oyida esa tomonlar ushbu savdo hajmini 3 milliard AQSh dollariga yetkazishga kelishib oldilar - bu esa ikki tomonlama savdoning asosiy qismini O‘zbekiston eksporti tashkil etayotganini ko‘rsatadi.
Biroq, 2025-yil iyun oyida mahalliy ommaviy axborot vositalari va boshqa manbalarda tarqalgan xabarlarga ko‘ra, Tolibonning “axloq politsiyasi” deb ataluvchi tuzilmasi Termez Erkin Iqtisodiy Hududida 40 yoshgacha bo‘lgan afg‘on ayollarining ishlashini taqiqladi. Bu taqiq, ayniqsa erkaksiz (“mahramsiz”) ishlayotgan ayollarga nisbatan qo‘llanilgan bo‘lib, aniq huquqiy asosga ega emasligi aytilmoqda. Buning natijasida, agar nafaqat ayol tadbirkorlar, balki ayol xaridorlar ham bu hududda kamayib boradigan bo‘lsa, hudud ichidagi xarid qobiliyati jiddiy pasayishi mumkin. Albatta, bu kabi chora-tadbirlar ikki tomonlama savdo munosabatlari va Toshkentning iqtisodiy hamkorlik orqali mintaqaviy barqarorlikni ta’minlash strategiyasiga jiddiy xavf tug‘diradi.
O‘zbekistonning Afg‘onistonga nisbatan pragmatik yondashuvi iqtisodiy manfaatlar va mintaqaviy tranzit markazi sifatida o‘z mavqeini kuchaytirish istagiga asoslangan bo‘lsa-da, bu yondashuvni davom ettirish, asosan, Tolibon mafkuraviy qarashlarining kelgusida qanday yo‘nalishda rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Agar mafkura mamlakatda tobora ustun mavqega ega bo‘lib boraversa, bu nafaqat O‘zbekiston - Afg‘oniston aloqalarini susaytiradi, balki Toshkent hozirda ilgari surayotgan keng mintaqaviy integratsiya tashabbuslariga ham putur yetkazishi mumkin.
* Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.
