So‘nggi paytlarda Xitoy va AQSH o‘rtasidagi iqtisodiy va siyosiy raqobat, jumladan “savdo urushi”, jahon siyosatining asosiy omilga aylandi. Globallashuv davrida shakllangan global tartib beqarorlashmoqda. Ikki yetakchi global iqtisodiy o‘yinchi o‘rtasidagi ziddiyat butun dunyoga ta’sir ko‘rsatmoqda. Tahlilda XXR davlat tuzilmalari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ikki yetakchi xalqaro mutaxassis: Sinxua universiteti vakili Yan Syuetun va Pekin universiteti vakili Van Szisining baholari keltirilgan.   Xitoy va AQSH o‘rtasidagi texnologik raqobat Xitoy va AQSH o‘rtasidagi savdo-texnologik munosabatlar tuzilishining o‘zgarishi strategik keskinlikning kuchayishi va tanlab ajralish yo‘nalishini aks ettiradi. Tramp ma’muriyatining “Amerika birinchi o‘rinda” tamoyiliga asoslangan siyosati proteksionizmga o‘tishni va Xitoyning asosiy sohalarda – yarimo‘tkazgichlar, sun’iy intellekt va ilg‘or texnologiyalarda o‘sishini cheklashga urinishlarni belgilab berdi. Biroq, keskin ritorika va tarif choralariga qaramay, ularning amaliy qo‘llanilishi iqtisodiy voqelik bilan cheklangan edi.   Ikki mamlakat ishbilarmon doiralari ikki tomonlama savdo va investitsiyalarni, ayniqsa agrar sektor va farmatsevtika kabi strategik muhim sohalarda saqlab qolishdan manfaatdor. To‘liq ajralish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas deb hisoblanadi.   Texnologik raqobat keskinlikning o‘zagi bo‘lib qolmoqda, ammo o‘zaro bog‘liqlikning chuqurligi va global ta’minot zanjirlarini uzishning yuqori xarajati to‘liq bo‘linishni imkonsiz qiladi. Yevropa Ittifoqi ko‘p tomonlamalik va tartibga solish mustaqilligiga urg‘u berib, ochiq qarama-qarshiliksiz texnologik suverenitetni saqlab qolishga intilib, yanada muvozanatli pozitsiyani egallaydi.   Umuman olganda, cheklangan hamkorlikni saqlab qolgan holda qisman, tanlab ajralish modeli shakllanmoqda.   Deglobalizatsiya va yetakchilik dinamikasi So‘nggi geosiyosiy o‘zgarishlar xalqaro munosabatlarning parchalanishi va global yetakchilikning AQSH, Xitoy va Yevropa Ittifoqi o‘rtasida qayta taqsimlanishi bilan birga deglobalizatsiya tendensiyasini ko‘rsatmoqda. Tramp ma’muriyati davrida AQShning xalqaro tashkilotlardan, jumladan JSST va Parij kelishuvidan chiqishi, shuningdek bir tomonlama tashabbuslarning kuchayishi Vashingtonning ko‘p tomonlama formatlarga shubha bilan qarashini ifodaladi. Bu AQShning “yumshoq kuchi”ni zaiflashtirdi, uning modelining jozibadorligini pasaytirdi va me’yoriy yetakchiligiga putur yetkazdi. Amerika demokratiyasining ichki inqirozlari va tashqi siyosatning majburiy xususiyatining kuchayishi bu tendensiyalarni yanada chuqurlashtirdi.   Shu fonda Xitoy iqtisodiy o‘sish va milliy tiklanishga intilishni davom ettirmoqda, mavjud tartibga to‘g‘ridan-to‘g‘ri e’tiroz bildirmasdan xalqaro ta’sirini kuchaytirmoqda. Bu Vashingtonda strategik tahdid sifatida qabul qilinmoqda.   Ushbu aktorlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir global muvozanatning siljishini aks ettiradi. AQSH “qattiq kuch” bo‘yicha ustunlikni saqlab qolmoqda, ammo Xitoy, ayniqsa yuqori texnologiyalar bo‘yicha farqni qisqartirmoqda. Dunyo kamroq integratsiyalashgan va strategik jihatdan yanada keskinlashgan bo‘lib bormoqda, bu yerda yetakchilik nafaqat iqtisodiy yoki harbiy salohiyat bilan, balki ko‘plab kesishuvchi inqirozlarni boshqarish qobiliyati bilan belgilanadi.   Trampning ikkinchi muddatidagi hamkorlik istiqbollari Donald Trampning AQSH prezidenti sifatidagi ikkinchi muddati Xitoy va jahon hamjamiyati bilan munosabatlarni murakkablashtirishi taxmin qilinmoqda. Proteksionizm va bir tomonlama harakatlarga yo‘naltirilgan “Amerika birinchi o‘rinda” siyosati, ayniqsa savdo, texnologiya va mafkurada keskinlikni kuchaytiradi. Qarama-qarshilik ritorikasiga qaramay, Trampning tranzaksion uslubi AQShga foydali bitimlar tuzishga imkon beradi, garchi xavfsizlik qarchig‘aylari va iqtisodiy pragmatiklar o‘rtasidagi ichki kelishmovchiliklar izchil siyosatni ishlab chiqishni qiyinlashtirsa-da.   Xitoyga bosim “yagona Xitoy” siyosatini saqlab qolgan holda Shinjon, Gonkong va Tayvandagi inson huquqlari bo‘yicha sanksiyalar bilan qo‘llab-quvvatlanadi. Xitoy va AQSH o‘rtasidagi harbiy va iqtisodiy hamkorlik mumkin, ammo byurokratik va siyosiy to‘siqlar bilan cheklangan, ayniqsa harbiy aloqalar va inqirozlarni boshqarish sohasida. Yevropa Ittifoqi Rossiyaning tajovuzkorligiga qarshi turish va vaziyatni keskinlashtirmaslik o‘rtasida muvozanatni saqlagan holda, AQShning adolatli savdo va mudofaa xarajatlarini oshirish talablariga duch keladi.   Rossiya-Ukraina mojarosi bo‘yicha Tramp ehtiyotkorlikka va harbiy ishtirokni minimallashtirishga moyil bo‘lib, ichki masalalarga ustuvorlik beradi. Umuman olganda, Trampning ikkinchi muddati ikki tomonlama keskinlikning kuchayishi, tranzaksion diplomatiya va ichki siyosiy bo‘linishlarni va’da qiladi, bu esa vaziyatning keskinlashuvining oldini olish va cheklangan hamkorlikni saqlab qolish uchun ehtiyotkor boshqaruvni talab qiladi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Muallif: Ubaydullo Xo‘jabekov, IXTI ko‘ngillisi Yaqinda D.Tramp ma’muriyatining immigratsiya siyosatini qat’iylashtirishi oqibatida Los-Anjelesda yuz bergan norozilik namoyishlari AQShda ham, undan tashqarida ham keng jamoatchilik e’tiboriga tushdi. Ayniqsa, bu holat Xitoy axborot makonida ham ichki siyosiy, ham geosiyosiy omillar tufayli faol muhokama qilinmoqda. Ushbu maqolada Xitoy ommaviy axborot vositalari, ekspertlar hamjamiyati va raqamli platformalar foydalanuvchilari tomonidan voqealarning talqin qilinishi ko‘rib chiqiladi, shuningdek, AQSH-Xitoy munosabatlari doirasida shakllanayotgan siyosiy narrativlar tahlil etiladi.   Matbuotda “Los-Anjeles isyonlari” deb nom olgan ommaviy norozilik namoyishlari noqonuniy muhojirlarga qarshi AQSH immigratsiya va bojxona politsiyasi (ICE) faoliyatining kuchayishiga javoban yuzaga keldi. Federal kuchlar, jumladan Milliy gvardiya va dengiz piyodalari bo‘linmalarining qo‘llanilishi Amerika jamiyati tomonidan ham, xorijda ham tanqidga uchradi, fuqarolik boshqaruvi tamoyillari va federal qonunchilikni (xususan, Posse Comitatus qonunini) buzish bo‘yicha bahslarga sabab bo‘ldi.   Kaliforniya gubernatori Gevin Nyusom sodir bo‘layotgan voqealarni “demokratik tuzumga tahdid” deb baholab, AQShning avtoritar davlatga aylanib qolishi xavfidan ogohlantirdi. Shu bilan birga, siyosiy munozaralarda norozilik harakatlariga tashqi kuchlarning ta’siri borligi haqidagi shubhalar kuchaydi. Respublikachi kongressmenlar namoyishchilarning Xitoy Kommunistik partiyasiga aloqador tashkilotlar bilan ehtimoliy aloqalari mavjudligini ta’kidlashdi. Bir qator manbalarga ko‘ra, AQShdagi so‘l harakatlarni, shu jumladan Sotsializm va ozodlik partiyasini (PSL) moliyaviy qo‘llab-quvvatlash bilan bog‘liq bo‘lgan amerikalik tadbirkor Nevill Roy Singxem shaxsiga alohida e’tibor qaratilmoqda.   Xitoy axborot makonida Los-Anjeles voqealari keng jamoatchilik qiziqishini uyg‘otdi. WeChat va Little Red Book kabi raqamli platformalar kinoyali sharhlar maydoniga aylandi, ular orasida “ajoyib tomosha” iborasi ayniqsa ommalashdi. Shunday qilib, Xitoy jamiyatining bir qismi AQShda yuz berayotgan voqealarni Amerika tashqi siyosati ritorikasining “teskari ta’siri” sifatida qabul qilmoqda.   Global Times va China Daily kabi davlat nashrlari norozilik namoyishlarini Amerika boshqaruv modelining tizimli inqirozining aks etishi sifatida talqin qilmoqda. Tahririyat maqolalarida AQShning norozilik harakatlariga ikki yoqlama yondashuvi ta’kidlanmoqda: agar chet elda ular demokratik erkinliklarning namoyon bo‘lishi sifatida qo‘llab-quvvatlansa, o‘z hududida qattiq bostirilib kelinmoqda.   Shu bilan birga, xitoylik foydalanuvchilar va sharhlovchilarning aksariyati kuzatuvchi rolini afzal ko‘rib, kutish yoki betaraf pozitsiyani egallamoqda. The Monitor nashri tomonidan keltirilgan WeChat platformasidagi mashhur izohlardan birida shunday deyiladi: “Xitoyliklar sifatida biz Amerikada sodir bo‘layotgan voqealarda hech qanday tarafni olmasligimiz kerak. Biz shunchaki kuzatuvchi bo‘lib, Amerikaning bu go‘zal manzarasi qanday rivojlanishini tomosha qilsak yetarli”.   Xitoy nuqtai nazaridan tahlil qilinganda, Los-Anjeles voqealari nafaqat mahalliy inqiroz, balki G‘arbning eng yirik davlati boshqaruvidagi chuqur tizimli muammolarning namoyon bo‘lishi sifatida qaralmoqda. Xitoylik tahlilchilarning ta’kidlashicha, prezident D.Tramp vaziyatdan saylovchilarni safarbar qilish va prezidentlik vakolatlarini kengaytirish uchun foydalanishi mumkin. Biroq tinch namoyishchilarga qarshi kuch ishlatilishi va bu aralashuvning huquqiy jihatlariga xalqaro e’tibor AQShning “demokratiya tayanchi” sifatidagi tashqi siyosiy obro‘siga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.   Rasmiy Pekin voqealarga baho berishdan o‘zini tiymoqda, ammo vaziyatning rivojlanishini diqqat bilan kuzatib bormoqda. Los-Anjeles voqealari ichki ziddiyatlar sharoitida demokratik institutlarning zaifligini ko‘rsatadi va xitoylik sharhlovchilarning fikriga ko‘ra, tashqi siyosiy aralashuvga emas, balki ichki boshqaruvga e’tibor qaratish zarurligi haqida saboq bo‘lishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Isroil va Eronning bir-biriga qarshi harbiy hujumlari Hormuz bo‘g‘ozini to‘sib qo‘yish xavfini oshirdi, bu esa bo‘g‘ozning xalqaro savdo-tranzit yo‘laklari va portlarini blokirovka qilish qo‘rquvini keltirib chiqardi. Ushbu mumkin bo‘lgan stsenariy Eron hukumati tomonidan “milliy xavfsizlikka tahdid” tufayli ko‘rib chiqilmoqda, dedi Eron parlamentining Milliy xavfsizlik va tashqi siyosat qo‘mitasi a'zosi Esmail Kosari 14 iyun kuni.   Hormuz bo‘g‘ozining global neft savdosi va suyultirilgan tabiiy gaz (LNG) uchun geostrategik ahamiyati, turli hisob-kitoblarga ko‘ra, bo‘g‘oz orqali global neft, kondensat va neft mahsulotlarining taxminan 15-20% va suyultirilgan tabiiy gazning 30% dan ortig‘i o‘tadi. Bo‘g‘oz orqali tashiladigan neft hajmining 82 foizi Osiyo mamlakatlariga, qolganlari Evropaga to‘g‘ri keladi. Xitoy import qilgan LNGning 24 foizi bo‘g‘oz orqali etkazib beriladi.   Hatto bo‘g‘ozning shimolidagi Eronning yirik Bender Abbos dengiz portining vaqtincha to‘xtatilishi ham xalqaro yuk oqimlarida, shu jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlaridan qulashga olib kelishi mumkin. Bo‘g‘oz sohilidagi Fujayra va Dubay va boshqa mamlakatlarga yuklarni tashish uchun yirik yuk tashish markazlari kabi boshqa portlar turishi mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, Agar Saudiya Arabistoni va BAA qandaydir tarzda neft eksportining bir qismi uchun Hormuz bo‘g‘ozini chetlab o‘tishlari mumkin bo‘lsa, Qatar va BAAda LNG eksporti uchun alternativa yo‘q.   Shuning uchun Hormuz bo‘g‘ozi moliyaviy logistika sohasida muhim o‘rin tutadi, chunki bo‘g‘oz orqali kemalar oqimining har qanday to‘xtashi butun dunyo bo‘ylab katta yuk tashish xarajatlariga olib keladi, ta'minot zanjiri uzilishi va samarasiz bo‘lishi mumkin. Natijada, xalqaro bozorlarda energiya narxlari nazoratdan chiqib ketadi; neft ta'minotiga bog‘liq bo‘lgan va uni sotishga bog‘liq bo‘lgan mamlakatlar halokatli oqibatlarga olib keladi. Shunday qilib, Eron mutaxassislarining fikriga ko‘ra, Hormuz bo‘g‘ozining yopilishi bozorga neft etkazib berishning keskin pasayishiga olib kelishi mumkin va neft narxi bir barrel uchun 250 dollargacha ko‘tarilishi mumkin. Iroq TIV ma'lumotlariga ko‘ra, bo‘g‘ozning yopilishi Fors ko‘rfazi va Iroqdan kuniga taxminan 5 million barrel neft yo‘qotilishiga va narxlarning bir barrel uchun 200-300 dollargacha ko‘tarilishiga olib kelishi mumkin. JP Morganning hisob-kitoblariga ko‘ra, kemalar uchun xavf kuchayganda, Brent neftining narxi bir barrel uchun 120-130 dollargacha ko‘tarilishi mumkin.   Hozirgi vaqtda neft ta'minoti bir xil darajada qolmoqda, garchi yaqin Sharqdagi keskinliklar vaziyatni sezilarli darajada yomonlashtirishi xavfi ortib bormoqda. Eron va Isroil o‘rtasidagi mojaroni hal qilishda noaniqlik tufayli neft etkazib berish xavfi har kuni eng yuqori darajada. Har qanday keyingi eskalatsiya faqat neft bozorini etkazib berishning haqiqiy yo‘qotishlariga yaqinlashtiradi.   Xulosa qilib aytganda, biz quyidagilarni aytishimiz mumkin.   Birinchidan. Geosiyosiy ziddiyat geoiqtisodiy tsugtsvangga olib keldi, bu xalqaro neft ta'minoti va jahon savdosiga katta ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Xalqaro bozor ishtirokchilari nafaqat Hormuz bo‘g‘ozidagi yuk tashish xavfini, balki savdo va transport yo‘laklari va bo‘g‘oz portlariga oqimlarni ham diqqat bilan baholaydilar. Hormuz bo‘g‘ozi bo‘ladi tobora manfaatdor tomonlar uchun muhim strategik vositaga aylanmoqda.   Ikkinchidan. Hormuz bo‘g‘ozi jahon iqtisodiyotining muvofiqlashtirilgan rivojlanishi uchun ulkan salohiyatga ega. Bo‘g‘ozning uzel portlari nafaqat neft, balki xalqaro dengiz savdosining muhim tranzit-logistika zanjirlari hisoblanadi. Shuning uchun bo‘g‘oz orqali xalqaro kemalar oqimi to‘siqsiz davom etishi, asosiy dengiz portlari orqali xalqaro savdo to‘xtatilmasdan amalga oshirilishi va Hormuz bo‘g‘ozidagi vaziyatga manfaatdor tomonlarning etuk qarashlari g‘alaba qozonishi kerak.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

So‘nggi yillar mobaynida xalqaro munosabatlar tizimidagi murakkab o‘zgarishlar dunyo davlatlarini faqat klassik realpolitik emas, balki “soft power” (yumshoq kuch) vositalaridan foydalanishga majbur etmoqda. Bu borada madaniyat diplomatiyasi tobora muhim o‘rin egallab, davlatlar o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlash, insonparvarlik aloqalarini chuqurlashtirish, tarixiy, til va madaniy umumiylikni mustahkamlashning asosiy omiliga aylanmoqda.   Shu nuqtayi nazardan, 2025-yilning 16–18 iyun kunlari Qozog‘istonning Ostona shahrida bo‘lib o‘tayotgan “Xitoy – Markaziy Osiyo” ikkinchi sammiti nafaqat siyosiy va iqtisodiy, balki madaniy diplomatiyaning institutsionallashuvi uchun ham muhim bosqich bo‘ldi.   Ostona sammiti doirasida madaniy hamkorlikni chuqurlashtirish maqsadida qator tadbirlar amalga oshirildi. Ular orasida quyidagilarni qayd etish mumkin: Milliy san’at va hunarmandchilik ko‘rgazmalari Qo‘shma madaniy forumlar va xalqaro konferensiyalar Yoshlar va talabalar uchun almashinuv dasturlarini muhokama qilish Madaniy turizm bo‘yicha investitsion forum   Bu tadbirlar orqali mintaqadagi davlatlar o‘zlarining milliy o‘ziga xosligini nafaqat namoyon qilish, balki do‘stona aloqalarni rivojlantirishga xizmat qiladigan umumiy qadriyatlar platformasini shakllantirishga harakat qilmoqdalar.   Xitoy Xalq Respublikasi hozirgi kunda dunyoda eng kuchli “soft power” siyosatini yuritayotgan davlatlardan biridir. U: Konfutsiy institutlari orqali o‘z tili va falsafasini ommalashtirmoqda (Markaziy Osiyoda 10 dan ortiq) Luban ustaxonalari bilan kasbiy ta’limni ekspor qilishga intilmoqda Xalqaro kino festivallari, qo‘shma teleloyihalar, onlayn madaniy platformalar orqali ta’sir doirasini kengaytirmoqda   Bularning barchasi madaniyat orqali ta’sir o‘tkazishning kompleks yondashuvini namoyon etadi.   Markaziy Osiyo mamlakatlari, jumladan O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston ushbu madaniy diplomatiya tashabbuslarini strategik imkoniyat sifatida qabul qilmoqdalar. Bu jarayon quyidagi afzalliklarni taqdim etadi: Xalqlar o‘rtasida o‘zaro ishonchni oshirish. Madaniyat – bu xalqlarni birlashtiradigan eng ta’sirchan omil. Madaniy diplomatiya orqali tarixiy, diniy, til jihatidan umumiylikka ega mamlakatlar orasidagi muloqot yanada samarali kechmoqda. Yoshlar va ta’lim almashinuvi. Sammit doirasida yoshlar uchun stipendiya dasturlari, akademik mobillik, qo‘shma loyihalar yuzasidan kelishuvlar erishildi. Bu esa kelajakdagi diplomatik kadrlar uchun “tayyorgarlik maktabi” sifatida xizmat qiladi. Turizm va infratuzilma rivoji. Xitoy – Qozog‘iston “turizm yili”ni e’lon qilish va Markaziy Osiyo davlatlariga Xitoy turistlari oqimini ko‘paytirish tashabbuslari mahalliy infratuzilma, servis madaniyati va logistika sohalarida yangi imkoniyatlar yaratmoqda.   Madaniyat diplomatiyasi — Xitoyning geosiyosiy strategik yondashuvining muhim qismi. “Bir kamar – bir yo‘l” tashabbusi faqat logistika va sarmoya emas, balki “haqiqiy muloqot”, “madaniyatlar almashinuvi” kabi insonparvar jihatlarni ham o‘z ichiga olmoqda.   Shu ma’noda, Ostona sammitida madaniy diplomatiyaning yangi platformasi: Xitoyning mintaqadagi ta’sirini yumshoq kuch bilan mustahkamlaydi G‘arb ta’sirini barqaror muqobil rivoj yo‘li bilan muvozanatlashtirish imkonini yaratadi Insoniy bag‘rikenglik va umumiy kelajak g‘oyasini ilgari suradi   Ostonadagi “Xitoy – Markaziy Osiyo” sammitida madaniyat diplomatiyasiga alohida urg‘u berilishi – zamonaviy geosiyosiy jarayonlarda insonparvar vositalarning qayta ahamiyat kasb etayotganini ko‘rsatadi. Xitoyning strategik yondashuvi — ta’lim, san’at, turizm, tadbirkorlik va ilm-fan orqali mintaqa xalqlari orasidagi ishonchni, aloqani va hamkorlikni mustahkamlashga qaratilgan. Bu siyosat Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun ham xalqaro arenadan o‘rin egallash, teng muloqot va keng imkoniyatlar eshigini ochmoqda.   Madaniyat diplomatiyasi endi nafaqat “yordamchi vosita”, balki siyosiy va iqtisodiy munosabatlarni shakllantiruvchi tuzilmaviy omilga aylanmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Avstraliya Bosh vaziri o‘rinbosari va Mudofaa vaziri Richard Marlsning 2025-yildagi Shangri-La sammitidagi nutqi Avstraliya mudofaa diplomatiyasining ohangi va maqsadlarida sezilarli o‘zgarishni anglatdi. O‘tgan hafta oxirida Xalqaro strategik tadqiqotlar instituti Shangri-La muloqotini o‘tkazdi. Unda yuqori martabali siyosiy va harbiy rahbarlar Hind-Tinch okeani mintaqasi oldida turgan dolzarb xavfsizlik muammolari yuzasidan fikr almashdilar. Mintaqaviy keskinlikning kuchayishi va texnologik o‘zgarishlarning tezlashuvi fonida Marls o‘z minbaridan foydalanib, Sovuq urush davridagi ikki tomonlama munosabatlardan tashqariga chiqadigan va ko‘p qutbli Hind-Tinch okeani mintaqasining o‘ziga xos dinamikasini hisobga oladigan global qurollar nazorati tizimini qayta ko‘rib chiqishga chaqirdi.   Marlsning bayonoti Avstraliyaning an’anaviy ehtiyotkor pozitsiyasidan chetga chiqdi. Buyuk davlatlarning qurollar nazorati bo‘yicha yetakchiligiga bo‘ysunish o‘rniga, Avstraliya o‘zini yadroviy, an’anaviy va yangi texnologiyalarni birlashtirgan yangi ko‘p tomonlama tuzilmani qo‘llab-quvvatlovchi ta’sirli ovoz sifatida namoyon etdi. Shu bilan birga, Marls nafaqat Avstraliyaning Yadro qurolini tarqatmaslik shartnomasi (YaQTSh)ga sodiqligini tasdiqladi, balki uning tobora ko‘proq assimetrik tahdidlar, kuchlarning mintaqaviy raqobati va yangi START va O‘rta va qisqa masofali raketalar to‘g‘risidagi shartnoma kabi an’anaviy kelishuvlarning yemirilishi bilan belgilanadigan xavfsizlik sharoitidagi cheklanganligini ham tan oldi.   Tarixan Avstraliya qurollarni nazorat qilish bo‘yicha global sa’y-harakatlarda yordamchi, ammo ikkinchi darajali rol o‘ynab kelgan. Qoidalarga asoslangan xalqaro tartibga, jumladan, YaQTSh va Xalqaro atom energiyasi agentligi (XAEA) faoliyatiga sodiqligiga qaramay, Kanberra qurollar nazorati me’yorlarini shakllantirish va ularga rioya qilishda asosan AQShga tayanardi.   O‘nlab yillar davomida Avstraliyaning qurollarni nazorat qilish siyosati uchta asosiy xususiyat bilan ajralib turdi: tarqatmaslikni targ‘ib qilish, ittifoqlarga qo‘shilish va mintaqaviy xavflarni boshqarish.   Birinchidan, Avstraliyaning tarqatmaslikni qo‘llab-quvvatlashi uning tashqi siyosatining asosiy tarkibiy qismi bo‘ldi. U YaQTShni global yadroviy tiyib turishning poydevori sifatida izchil himoya qildi va XAEA kafolatlariga namunali rioya qilgan holda yadro quroliga ega bo‘lmagan davlat maqomi bilan faxrlandi. Avstraliya, shuningdek, Janubiy Tinch okeani yadrosiz zonasini (Rarotonga shartnomasi) yaratishda muhim rol o‘ynadi va ittifoqchilarni yadro qurolidan voz kechishga undash uchun katta siyosiy kapitaldan foydalandi.   Ikkinchidan, Avstraliyaning xavfsizlik pozitsiyasi Qo‘shma Shtatlar pozitsiyasi bilan, xususan, ANZUS va AUKUS ittifoqlari orqali chambarchas bog‘liq edi. Bu hamkorlik qurollar nazoratiga ham taalluqli edi: Kanberra, umuman olganda, Strategik hujum qurollarini qisqartirish to‘g‘risidagi yangi shartnoma (yangi START) va hozirda amalda bo‘lmagan O‘rta va qisqa masofali raketalarni yo‘q qilish to‘g‘risidagi shartnoma kabi ikki tomonlama muzokaralarda AQShning pozitsiyasini qo‘llab-quvvatladi. Biroq, u kamdan-kam hollarda ushbu shartnomalarning shartlarini shakllantirishda bevosita rol o‘ynadi va qurollarni nazorat qilishni transatlantik qudratli davlatlar hukmronlik qiladigan soha deb hisobladi.   Nihoyat, Avstraliyaning mintaqaviy yondashuvi odatda ma’lum tarqalish xavflariga, birinchi navbatda Shimoliy Koreyaga va kamroq darajada Eronga qaratilgan edi. Uning qurollar nazorati sohasidagi diplomatiyasi odatda reaktiv va xavf-xatarga asoslangan bo‘lib, keng doiradan ko‘ra mintaqaviy barqarorlikka aniq tahdidlarga ko‘proq e’tibor qaratardi. Bu sanksiyalarni, noqonuniy qurollarni dengiz orqali ushlab qolishni va Janubi-Sharqiy Osiyoda raketa texnologiyalari tarqalishining oldini olish bo‘yicha sa’y-harakatlarni qat’iy qo‘llab-quvvatlashda namoyon bo‘ldi.   Bunday cheklangan yondashuv Avstraliyaning strategik hisob-kitoblarini aks ettirdi: yadroviy arsenalga ega bo‘lmagan, ammo tarqatmaslik sohasida kuchli pozitsiyalarga ega bo‘lgan o‘rta darajadagi davlat sifatida, u ko‘p tomonlama kelishuvlarga rioya qilish va ittifoqning birdamligi orqali qurollar nazoratiga eng samarali ta’sir ko‘rsatishi mumkin edi. Sovuq urush davrida shakllangan AQSH va Rossiya o‘rtasidagi ikki tomonlama muzokaralar modeli qurollar nazorati sohasidagi global vaziyatni sezilarli darajada belgilab berdi va Avstraliya ushbu model doirasida harakat qildi.   Biroq, Marlsning 2025-yilgi Shangri-La muloqotidagi nutqi bu an’anaviy pozitsiya endi barqaror emasligini ko‘rsatmoqda.   Bosh vazir o‘rinbosari Richard Marlsning 2025-yilgi Shangri-La muloqotidagi nutqi Avstraliyaning qurollar nazorati bo‘yicha tarixiy yondashuvidan sezilarli chekinishni anglatadi. Avstraliyaning qo‘llab-quvvatlovchi tomon sifatidagi an’anaviy rolidan tashqariga chiqib, Marls zamonaviy davrning geosiyosiy va texnologik murakkabligini aks ettiruvchi yangi asoslarni ishlab chiqishga da’vat etdi.   Marlsning asosiy dalili aniq edi: qurollar ustidan ikki tomonlama nazorat, ayniqsa AQSH va Rossiya o‘rtasida, ko‘p qutbli, texnologiyaga asoslangan dunyoda endi yetarli emas. Bu nutq Rossiyaning qo‘shnilariga qarshi harbiy tajovuzi va Ukrainaga bostirib kirishi, shuningdek, AQShning global hamkorliklardan tobora uzoqlashishi fonida yangradi. So‘nggi haftalarda Tramp ma’muriyati bir qator izolyatsionistik savdo choralarini, jumladan, Avstraliya tovarlariga 10 foizlik bojxona tarifi va po‘lat hamda alyuminiyga rejalashtirilgan 50 foizlik tarifni joriy etdi. Bu esa bir paytlar o‘zi himoya qilgan liberal iqtisodiy tartibdan chekinishni ko‘rsatmoqda.   Shu bilan birga, tashqi yordam va rivojlanish uchun ko‘makni qisqartirish bir vaqtlar AQSh ta’siri hal qiluvchi bo‘lgan hududlarda strategik bo‘shliq paydo bo‘lishiga olib keldi. Amerika tashqi siyosati ichkariga qarab o‘zgarayotgani sayin, Avstraliya mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash uchun bitta buyuk davlatga tayanish endi maqbul emasligini tan olib, mudofaa diplomatiyasini qayta ko‘rib chiqayotganga o‘xshaydi.   Garchi Marls AQShni tenglamadan chiqarib tashlamasa-da, u hatto mudofaa vaziri Pit Xegsetning Hind-Tinch okeani mintaqasi Amerikaning strategik ustuvor yo‘nalishi ekanligini tasdiqlaganiga ishora qilsa-da, uning nutqi mintaqaviy barqarorlikni ta’minlash uchun AQSh yetakchiligining o‘zi yetarli emasligini anglashning kuchayib borayotganini nozik tarzda ifodalaydi. Buning o‘rniga, Marls Avstraliyani yanada inklyuziv va taqsimlangan xavfsizlikni boshqarish modelini yaratishga hissa qo‘shadigan va uni qo‘llab-quvvatlaydigan mamlakat sifatida tasvirlaydi. Marlsning qurollar ustidan ko‘p tomonlama nazorat tizimini yaratishga chaqirig‘i nafaqat ikki tomonlamalikni tanqid qilishni, balki Qo‘shma Shtatlarning kamroq faol va kamroq bashorat qilinadigan siyosatiga nisbatan kengroq strategik javobni aks ettiradi.   Shu bilan birga, Marls qurollar ustidan an’anaviy nazoratni yangi texnologiyalar va kibermakon, kosmos va avtonom tizimlar kabi urushning yangi sohalari bilan bog‘ladi. "Qurollarni nazorat qilishning an’anaviy mexanizmlari eskirmoqda va ularni to‘ldirishi mumkin bo‘lgan barqaror nazorat usullari mavjud emas" degan ta’rif endi to‘xtatib turish va keskinlashuv xavfi yadroviy kallaklar va yetkazib berish tizimlari doirasidan ancha tashqariga chiqayotganini tan olishni aks ettiradi. Bu, shuningdek, Avstraliya qurollar ustidan nazoratni sovuq urushning qoldig‘i sifatida emas, balki qurolli kuchlarni modernizatsiya qilish bilan parallel ravishda rivojlanishi kerak bo‘lgan jonli tuzilma sifatida ko‘rayotganidan dalolat beradi.   Bu chuqur o‘zgarishdir. Avstraliya qurollar ustidan xalqaro nazoratni shunchaki chetdan qo‘llab-quvvatlash o‘rniga, ayniqsa Hind-Tinch okeani mintaqasida qoidalarni shakllantirishda ishtirok etish niyatini bildirmoqda. NYAT merosiga ham, yangi “tiyib turish arxitekturasi” zarurligiga ham ishora qilib, Marls Avstraliyani so‘nib borayotgan ikki tomonlamalik va qurol nazorati sohasida hali amalga oshirilmagan ko‘p tomonlamalik o‘rtasidagi tafovutni bartaraf etishga tayyor bo‘lgan o‘rta darajali kuch sifatida ko‘rsatadi.   Ushbu burilish, shuningdek, AUKUS doirasida Avstraliyaning strategik modernizatsiyasiga mos keladi. Marls Avstraliyaning atom suv osti kemalarini sotib olish bo‘yicha NYATga rioya qilishini batafsil tasdiqladi. Ammo u, shuningdek, bu qobiliyat mintaqaviy geostrategik muvozanatga hissa qo‘shishini ta’kidladi - boshqacha qilib aytganda, Avstraliyaning o‘sib borayotgan harbiy qudrati barqarorlashtiruvchi kuchdir. Qurollar ustidan nazoratni kengroq strategik mantiqqa kiritgan holda, nutq tarqalmaslik me’yorlarini qattiq kuch voqeligi bilan samarali bog‘laydi.   Umuman olganda, nutq yangi doktrinani ilgari suradi: qurollarni nazorat qilish shunchaki sovuq urushning merosi emas, balki Hind-Tinch okeani mintaqasida xavfsizlik uchun zamonaviy, o‘sib borayotgan zaruratdir.   Qurollar ustidan ikki tomonlama nazoratni tanqid qilish asosida Marls Hind-Tinch okeani mintaqasida ko‘p tomonlama xavfsizlik arxitekturasining istiqbolli ko‘rinishini bayon qildi. Ushbu xilma-xil va beqaror mintaqaning o‘ziga xos muammolarini tan olgan holda, Avstraliya o‘zining o‘rta darajali davlat maqomidan foydalanib, an’anaviy ittifoqlardan tashqariga chiqadigan va kengroq ko‘p tomonlama yondashuvni qamrab oladigan hamkorlik asoslarini yaratishga intilmoqda.   Ushbu konsepsiyaning markaziy elementi ko‘plab ishtirokchilar va mexanizmlarning integratsiyasidir. Marls ASEAN va Tinch okeani orollari forumi kabi yetakchi mintaqaviy institutlar bilan yaqin hamkorlik qilish, shu bilan birga "To‘rtlik" va AUKUS kabi strategik sheriklikni mustahkamlash muhimligini ta’kidladi. Ushbu ko‘p darajali yondashuv yirik davlatlar va kichik davlatlar manfaatlarini muvozanatlashtiradigan xavfsizlik sohasidagi o‘zaro bog‘liq hamkorlik tarmog‘ini yaratadi.   Shuni ta’kidlash lozimki, Avstraliyaning mintaqaviy qurollanishni nazorat qilishga intilishi AQSH bilan ittifoqini zaiflashtirish emas, balki uni to‘ldirish, Hind-Tinch okeani mintaqasi davlatlari o‘rtasida mas’uliyatni taqsimlash va kengaytirishni rag‘batlantirishga qaratilgan. Kanberra o‘zini tashkilotchi va vositachi sifatida ko‘rsatib, AQSH yetakchiligi va mintaqaviy hamkorlarning xilma-xil manfaatlari o‘rtasidagi farqni bartaraf etishga, shu bilan birga inklyuziv va barqaror global tartibni shakllantirishga harakat qilmoqda.   Bundan tashqari, Avstraliyaning Hind-Tinch okeani mintaqasida inklyuziv xavfsizlik tizimini qo‘llab-quvvatlashi Xitoy, Hindiston, Yaponiya va Indoneziya kabi mintaqaviy kuchlarning o‘sib borayotgan strategik intilishlarini tan olishini aks ettiradi. Marls taklifi bilvosita shuni ta’kidlaydiki, mustahkam tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash uchun nafaqat AQSH boshchiligidagi tashabbuslar, balki ushbu asosiy davlatlarning faol ishtiroki va mas’uliyati ham zarur. Maqsad - qurollanishni nazorat qilish sohasidagi hamkorlikni kengroq geosiyosiy ziddiyatlardan ajratib, hatto raqobat sharoitida ham muloqot va o‘zaro cheklovlarni rag‘batlantiradigan mexanizmlarni yaratishdir.   Nihoyat, Marlsning qarashi Avstraliyaning yanada faol diplomatik pozitsiyasidan darak beradi. Buyuk davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarning o‘zgaruvchan dinamikasiga passiv moslashish o‘rniga, Avstraliya o‘zini kun tartibini belgilaydigan va aloqalarni o‘rnatadigan, turli manfaatlarni birlashtirishga va konsensusga erishishga qodir mamlakat sifatida namoyon etmoqda. Bu Kanberraning diplomatik nufuzini oshiradi va o‘rta davlatlar orasida global boshqaruvni zamonaviy xavfsizlik muammolariga moslashtirilgan ko‘p tomonlama institutlar orqali shakllantirishga intilish tendensiyasini aks ettiradi.   Ushbu strategik qayta baholash Avstraliya mudofaasini keng ko‘lamli modernizatsiya qilish va AUKUS hamda 2024-yilgi Milliy mudofaa strategiyasi doirasidagi diplomatik sa’y-harakatlar bilan uyg‘unlashadi. U Kanberraning barqaror mintaqaviy barqarorlik texnologik innovatsiyalarga moslashtirilgan ko‘p qirrali “tiyib turish tizimi”, geosiyosiy murakkablik va eski kelishuvlarning yemirilishiga bog‘liq bo‘lishini tushunishini aks ettiradi. Shunday qilib, Avstraliya sovuq urush davridan qolgan ikki tomonlama qurollanishni nazorat qilish merosidan tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash uchun ko‘proq plyuralistik, mintaqaviy integratsiyalashgan tuzilmaga o‘tish yo‘lini ochmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘zbekiston modernizatsiya yo‘lidan ishonch bilan ilgarilab, Markaziy Osiyo mintaqasida investitsiyalarni jalb etishning asosiy markazlaridan biriga aylanmoqda. Xususan, IV Toshkent xalqaro investitsiya forumi nafaqat mintaqa, balki butun jahon investitsiya hamjamiyati uchun ham muhim voqeaga aylandi.   Forumning eng katta yutuq’i umumiy qiymati 30,5 milliard AQSH dollariga teng investitsiya shartnomalarining imzolanishi bo‘ldi. Bu ko‘rsatkich xalqaro moliya institutlari va ishbilarmon doiralarning ishonchini yaqqol aks ettiradi. O‘zbekiston shaffof iqtisodiy siyosat, qulay investitsiya muhiti va aniq strategik ustuvorliklar bilan ishonchli va istiqbolli hamkor sifatidagi obro‘sini yana bir bor tasdiqladi.   Forum, shuningdek, bank sektori, energetika, raqamlashtirish, logistika va qishloq xo‘jaligidagi muvaffaqiyatli islohotlarni namoyish etish maydoniga aylandi. Barqaror rivojlanish, "yashil" iqtisodiyot va xususiy sektor rolini kuchaytirish masalalariga alohida e’tibor qaratildi.   Umuman olganda, ushbu Forumning tashkil etilishi O‘zbekistonni Markaziy Osiyoning asosiy investitsiya platformasiga aylantirishga qaratilgan mamlakat rahbariyatining yuqori darajadagi kasbiy mahorati va strategik fikrlashini ko‘rsatdi. Toshkent investitsiya forumi O‘zbekistonning jahon iqtisodiy xaritasidagi o‘rnini mustahkamlabgina qolmay, olib borilayotgan siyosatning ochiqlik, faollik va uzoqni ko‘ra bilish ramziga aylandi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.