Yaqinda Xitoy, Pokiston va Afg‘oniston tashqi ishlar vazirlarining Kobuldagi uch tomonlama uchrashuvi mintaqaviy diplomatiyada muhim voqea bo‘ldi. Xitoy tomonidan tashkil etilgan ushbu uchrashuv Afg‘oniston va Pokiston o‘rtasidagi ziddiyatlarni kamaytirishga, mintaqaviy barqarorlik va iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishga, xususan, Xitoy-Pokiston iqtisodiy yo‘lagini (XPIY) Afg‘onistonga kengaytirish orqali qaratilgan edi.   Pokiston, Xitoy va Afg‘oniston tashqi ishlar vazirlarining oltinchi uch tomonlama uchrashuvi 2025-yil 20-avgust kuni Kobulda bo‘lib o‘tdi. 2017-yilda institutsionalizatsiya qilingan ushbu muloqot siyosiy ishonchni mustahkamlash, terrorizmga qarshi kurashni muvofiqlashtirish va uch mamlakat o‘rtasida iqtisodiy integratsiyaga qaratilgan. Muzokaralarda Pokiston tashqi ishlar vaziri va bosh vazirining o‘rinbosari Ishoq dar, Xitoy tashqi ishlar vaziri Vang va Afg‘oniston tashqi ishlar vaziri vazifasini bajaruvchi Amir Xon Muttaki ishtirok etdi.   Uchrashuv davomida tomonlar bir nechta asosiy jihatlarga e'tibor qaratdilar. Avvalo, Islomobod va Kobul o‘rtasidagi keskinlikni kamaytirishda sezilarli yutuqlarga erishildi, ular ilgari Pokistonda jangarilarning hujumlari ko‘paygan. Xitoy Pekinda norasmiy uchrashuv o‘tkazib, bu jarayonda vositachilik qildi, natijada munosabatlar yaxshilandi va diplomatik aloqalar elchixona darajasiga ko‘tarildi.   Uchrashuvning asosiy iqtisodiy yutug‘i Xitoy-Pokiston iqtisodiy koridorini (XPIY) Afg‘onistonga kengaytirish to‘g‘risidagi bitim bo‘ldi. XPIY-bu Xitoy va Pokistonni yo‘llar, temir yo‘llar va energiya quvurlari tarmog‘i orqali bog‘lashga qaratilgan ko‘p milliard dollarlik loyiha. XPIYNING Afg‘onistonga kengayishi mintaqada savdo, tranzit va rivojlanishni rag‘batlantirish uchun muhim qadam sifatida qaralmoqda. Tomonlar, shuningdek, savdo, tranzit, mintaqaviy rivojlanish, sog‘liqni saqlash, ta'lim, madaniyat va giyohvand moddalar savdosiga qarshi kurashda hamkorlikni chuqurlashtirishga sodiqligini yana bir bor tasdiqladilar.   Mintaqaviy integratsiya nuqtai nazaridan shuni ta'kidlash kerakki, Pokiston va Afg‘oniston avvalroq (may oyida) O‘zbekiston-Afg‘oniston-Pokiston temir yo‘li (UAP) loyihasini qo‘shma texnik-iqtisodiy asoslash to‘g‘risida kelishib olgan edilar. Ushbu loyiha Markaziy Osiyo bilan mintaqaviy aloqani oshirishga qaratilgan va Ishoq darning Kobulga tashrifi uch tomonlama uchrashuvdan bir oy oldin ushbu loyiha bo‘yicha ramka shartnomasini imzolash bilan bog‘liq edi.   Shunday qilib, uchrashuv uch mamlakatning mintaqaviy barqarorlik, iqtisodiy rivojlanish va terrorizmga qarshi birgalikda kurashish istagini ta'kidladi, shu bilan birga KPEKNING Afg‘onistonga kengayishi ushbu maqsadlarga erishishda Markaziy o‘rinni egalladi.   Shu bilan birga, KPEKNING Afg‘onistonga kengayishi O‘zbekiston va uning Afg‘oniston bilan munosabatlari uchun ham katta oqibatlarga olib keladi. O‘zbekiston dengizga chiqish imkoniyati bo‘lmagan mamlakat sifatida savdo yo‘nalishlarini kengaytirish va dengiz portlariga kirish uchun faol harakat qilmoqda. Afg‘oniston tarixiy jihatdan O‘zbekiston uchun muhim tranzit yo‘lak bo‘lib, uni Janubiy Osiyo va yaqin Sharq bilan bog‘laydi.   Afg‘onistonning KPEKGA qo‘shilishi O‘zbekistonga Afg‘oniston va Pokiston orqali Gvadar kabi Arab dengizi portlariga yangi, yanada samarali va xavfsiz savdo yo‘llarini taqdim etishi mumkin. Bu O‘zbekistonning mavjud yo‘nalishlarga qaramligini kamaytiradi va eksport va import uchun yangi imkoniyatlar ochadi. Yo‘llar va temir yo‘llar kabi infratuzilmani rivojlantirishni o‘z ichiga olgan KPEK loyihasi O‘zbekistonning mintaqaviy iqtisodiy jarayonlarga integratsiyalashuvi va Markaziy Osiyoni Janubiy Osiyo bilan bog‘laydigan transport yo‘laklarini barpo etish bo‘yicha uzoq muddatli maqsadlariga mos keladigan umumiy mintaqaviy aloqalarga yordam beradi.   Yuqorida aytib o‘tilgan O‘zbekiston-Afg‘oniston-Pokiston temir yo‘li (UAP) loyihasi O‘zbekistonning Afg‘oniston orqali aloqalarni chuqurlashtirishga intilayotganining bevosita dalilidir. XPIYNING Afg‘onistonga kengayishi ushbu loyihani to‘ldirishi va tezlashtirishi, mintaqada transport infratuzilmasini rivojlantirishga sinergik ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Ushbu loyihaning bir qismi bo‘lgan Termiz-Mazari-Sharif-Kobul-Peshovar temir yo‘li yuklarni etkazib berish vaqti va narxini sezilarli darajada kamaytiradi.   Afg‘onistonning iqtisodiy barqarorlashuvi va rivojlanishi, Kkp investitsiyalari bilan rag‘batlantirilib, tomonlar uchun yangi iqtisodiy imkoniyatlar yaratadi. Bunga ikki tomonlama savdoni ko‘paytirish, qo‘shma investitsiya loyihalari va chegara infratuzilmasini rivojlantirish kiradi.   O‘zbekiston-Afg‘oniston munosabatlariga ta'siri ko‘p qirrali bo‘ladi. KPEKNING kengayishi va UAP temir yo‘li kabi qo‘shma infratuzilma loyihalari muqarrar ravishda O‘zbekiston va Afg‘oniston o‘rtasidagi hamkorlikni chuqurlashtirishga olib keladi. Bu siyosiy muloqotni kuchaytirish, tajriba almashish va mintaqaviy muammolarni birgalikda hal qilishga yordam beradi. Afg‘onistonni KPEK orqali iqtisodiy barqarorlashtirish ham mintaqada umumiy xavfsizlikka hissa qo‘shishi mumkin, bu O‘zbekiston uchun ustuvor vazifadir. Afg‘onistonning barqaror va gullab-yashnashi transchegaraviy jinoyatchilik, ekstremizm va giyohvand moddalar savdosi bilan bog‘liq xavflarni kamaytiradi, bu esa O‘zbekiston xavfsizligiga bevosita ta'sir qiladi. Bundan tashqari, transport aloqalarining yaxshilanishi va iqtisodiy rivojlanish Afg‘onistonning shimolida muhim o‘zbek diasporasi mavjudligini hisobga olib, ikki mamlakat o‘rtasidagi gumanitar va madaniy aloqalarni mustahkamlashga yordam berishi mumkin.   Shunday qilib, Xitoy, Pokiston va Afg‘oniston tashqi ishlar vazirlarining oltinchi uch tomonlama uchrashuvi mintaqaviy barqarorlik va iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlash yo‘lidagi muhim qadamdir. KPEKNING Afg‘onistonga kengayishi va UAP temir yo‘l loyihasining rivojlanishi barcha ishtirokchilar, shu jumladan O‘zbekiston uchun yangi imkoniyatlar ochmoqda. Ushbu tashabbuslar nafaqat iqtisodiy rivojlanish va integratsiyani qo‘llab-quvvatlaydi, balki mintaqada xavfsizlik va barqarorlikni mustahkamlaydi, bu uzoq muddatli farovonlik uchun asosiy omil hisoblanadi. O‘zbekiston-Afg‘oniston munosabatlari, o‘z navbatida, umumiy iqtisodiy manfaatlar va mintaqaviy barqarorlikka intilish asosida rivojlanish uchun yangi turtki bo‘ladi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Muallif: Bobur Mingyasharov   2025-yil avgust oyida AQSh Davlat departamenti Balujiston Ozodlik Armiyasi (BLA) va uning tarkibiy bo‘linmasi – Majid brigadasini Xorijiy terroristik tashkilot (FTO) sifatida ro‘yxatga oldi. Bundan tashqari, Majid brigadasi BLAning ilgari maxsus tayinlangan global terrorchi (SDGT) maqomiga ega bo‘lgan tuzilmaga taxallus sifatida qo‘shildi. Ushbu qaror nafaqat mintaqaviy xavfsizlik, balki xalqaro geosiyosiy muvozanat nuqtayi nazaridan ham katta ahamiyat kasb etadi.   AQSh – Pokiston yaqinlashuvi. Mazkur qaror Pokiston armiyasi boshlig‘i, general Osim Munirning Vashingtonga tashrifidan so‘ng e’lon qilindi. Bu esa AQSh va Pokiston o‘rtasidagi aloqalarda yangi bosqichning boshlanishidan darak beradi. So‘nggi yillarda Islomobodning Pekin bilan siyosiy-iqtisodiy yaqinlashuvi kuzatilayotgan edi. Shunday sharoitda BLAni terrorchi tashkilot sifatida belgilash Vashington tomonidan Pokistonga bildirilgan siyosiy ishonch va hamkorlik signali sifatida talqin qilinishi mumkin.   Energetika omili. Bu jarayon fonida AQSh prezidenti Donald Tramp Pokiston bilan mamlakatning yirik neft zaxiralarini o‘zlashtirish bo‘yicha kelishuvga erishilganini e’lon qildi. Shartnoma Pokiston mahsulotlari uchun AQSh bojlari pasayishini ham ko‘zda tutadi. Pokiston moliya vaziri Muhammad Aurangzeb bu kelishuvni ikki tomonlama munosabatlar uchun “yutuq” deb atadi.   Kelishuvning tafsilotlari hozircha to‘liq ochiqlanmagan bo‘lsa-da, energetika hamkorligi Islomobod va Vashington o‘rtasida savdo-investitsiya aloqalarini yangi bosqichga olib chiqmoqda. Muhimi shundaki, bu yangilik AQShning Hindistonga Rossiya bilan savdo aloqalari uchun 25 foizlik boj joriy qilganidan atigi bir kun o‘tib e’lon qilindi.   Hindiston va Xitoy omili. AQShning BLAni terrorchi tashkilot sifatida belgilash qarori Hindiston manfaatlariga zid bo‘lishi mumkin. Chunki BLA ko‘plab hujumlari orqali Xitoy-Pokiston iqtisodiy koridori (CPEC)ni zaiflashtirib kelgan, bu esa Dehliga ma’lum darajada qulaylik yaratgan edi. Endilikda guruh faoliyatining cheklanishi CPEC xavfsizligini oshiradi va Pekinning mintaqadagi pozitsiyasini mustahkamlaydi.   Shu bilan birga, AQShning Hindistonga qarshi boj choralarini joriy qilishi va Pokiston bilan energetika sohasidagi hamkorlikni kuchaytirishi Janubiy Osiyoda yangi strategik vaziyatni yuzaga keltiradi. Bu holat Vashingtonning Nyu-Dehli bilan aloqalarida muvozanatni qiyinlashtirishi mumkin.   Xulosa. Umuman olganda, BLAni terrorchi tashkilot sifatida belgilash va Pokiston bilan energetika kelishuvi mintaqaviy geosiyosiy dinamikaga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Bir tomondan, AQSh – Pokiston munosabatlari yangi bosqichga ko‘tarilmoqda, boshqa tomondan, Hindiston va Xitoy bilan murakkab strategik muvozanat qayta shakllanmoqda. Bu jarayon Janubiy Osiyo va unga tutash hududlarda yangi diplomatik dinamika va raqobat maydonini yuzaga keltirishi kutiladi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘z sharhlarida, IXTI tashrif buyuruvchi kichik tadqiqotchilari O‘zbekiston yo‘l infratuzilmasiga qiyosiy va amaliy nuqtai nazardan yondashib, sayohat davomidagi shaxsiy kuzatuvlarini siyosat tahlili bilan uyg‘unlashtirib taqdim etadilar. Mualliflar Kanadaning keng, ammo yaxshi bog‘langan avtomagistrallar tizimiga parallel o‘tkazib, O‘zbekistonning xavfsiz, samarali va barqaror yo‘l tarmoqlarini rivojlantirishdagi muammolarini ta’kidlaydilar. Ular Samarqand, Buxoro, Nukus va Mo‘ynoq kabi hududlarga qilgan sayohatlari haqida so‘zlab, yo‘llardagi chuqurliklar, notekis qoplamalar va haydovchilarning xavfli xatti-harakatlari yo‘l harakati xavfsizligiga putur yetkazayotganini qayd etadilar. Ushbu bevosita guvohliklar BMT va JSST statistik ma’lumotlari bilan tasdiqlangan bo‘lib, bunda avariyalarning yuqori darajasi va yo‘l-transport hodisalari bilan bog‘liq sezilarli iqtisodiy yo‘qotishlar – YaIMning 2,8 foizi miqdorida ekanligi ko‘rsatilgan.   Tadqiqotchilar ta’kidlashicha, yo‘llarning noto‘g‘ri holati nafaqat xavfsizlikka tahdid soladi, balki O‘zbekistonning iqtisodiy salohiyatini ham cheklaydi. Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra, 2030 yilgacha bo‘lgan talabni qondirish uchun avtomobil yo‘llarining o‘tkazuvchanlik qobiliyatini deyarli 500 foizga oshirish zarurligi ta’kidlanadi. "Afrosiyob" yuqori tezlikdagi temir yo‘l liniyasi kabi infratuzilma shaharlararo aloqani yaxshi ta’minlasa-da, ular ayniqsa Mo‘ynoq singari kichik shaharlar va zaif hududlarda mintaqaviy va "so‘nggi mil" avtomobil yo‘llariga ustuvor e’tibor qaratishni tavsiya etadilar. O‘zbekistonning infratuzilma taqchilligini bartaraf etish va shakllanayotgan Transkaspiy savdo yo‘laklariga qo‘shilish uchun Osiyo infratuzilmaviy investitsiyalar banki va Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankidan xorijiy investitsiyalarni jalb qilish imkoniyatlari ta’kidlanadi.   2035 yilgacha transport rivojlanish strategiyasi va 4,28 milliard dollarlik Toshkent-Andijon tezyurar avtomagistrali kabi yirik loyihalar sohani modernizatsiya qilishga bo‘lgan kuchli siyosiy irodadan dalolat beradi. Biroq, mualliflar ogohlantirishicha, katta loyihalar xavfsizlik choralari, shahar harakatini boshqarish va uzoq muddatli texnik xizmat ko‘rsatish byudjetlariga sarmoya kiritish bilan birga olib borilishi lozim – bu sohalarda Kanada tajribasi foydali saboq bo‘lishi mumkin. Shuningdek, ular yo‘l harakati xavfsizligini loyihalash va siyosatga boshidanoq singdirishni taklif qilib, qoidalarga izchil rioya qilish va haydovchilar intizomini yaxshilash texnik takomillashtirishlar kabi muhimligini ta’kidlaydilar.   Yakuniy xulosada, maqolada O‘zbekistondagi hozirgi vaziyat noyob moslashuvchanlik va ambitsiyalar imkoniyati sifatida tasvirlanadi – Kanada esa infratuzilmaning ildiz otgan merosi tufayli bunday sharoitlarga ega emas. Keng ko‘lamli tezyurar avtomobil yo‘llarini mintaqaviy aloqa bilan muvozanatlashtirish, qurilishda xavfsizlikni joriy etish va texnik xizmat ko‘rsatishni barqaror moliyalashtirishni ta’minlash orqali O‘zbekiston iqtisodiy integratsiyaga hissa qo‘shadigan, qishloq jamoalarini qo‘llab-quvvatlaydigan va kelajakdagi savdo hamda harakatlanish ehtiyojlarini qondiradigan transport tarmog‘i uchun mustahkam poydevor yaratishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Xalqaro valyuta fondining “Jahon iqtisodiyotining rivojlanish istiqbollari. Jahon iqtisodiyoti: davom etayotgan noaniqlik sharoitida mo‘rt barqarorlik” nomli hisobotida 2025 va 2026-yillarga mo‘ljallangan jahon iqtisodiyoti rivojlanishining yangilangan baholari va prognozlari taqdim etilgan.   XVF prognoziga ko‘ra, jahon iqtisodiyotining o‘sish sur’atlari 2025-yilda 3 foizni, 2026-yilda esa 3,1 foizni tashkil etadi. Bu 2024-yildagi 3,3 foizlik haqiqiy ko‘rsatkichdan pastroqdir. Aprel oyidagi nashr bilan solishtirganda, hozirgi prognoz ancha optimistik. Buning sababi davr boshida kutilganidan yuqoriroq iqtisodiy faollik, AQShda o‘rtacha samarali tariflarning aprel oyidagi hisob-kitoblarga nisbatan pastligi, moliyaviy sharoitlarning yaxshilanishi, jumladan, dollarning qadrsizlanishi, shuningdek, bir qator yirik iqtisodiyotlarda byudjet xarajatlarining kengayishidir.   Rivojlangan iqtisodiyotga ega mamlakatlarda 2025-yilda 1,5 foiz, 2026-yilda 1,6 foiz o‘sish kutilmoqda. AQShda xususiy talabning pasayishi va muhojirlar oqimining kamayishi tufayli 2025-yilda iqtisodiy o‘sishning 1,9 foizgacha sekinlashishi prognoz qilinmoqda. Biroq, 2026-yilda “Katta ajoyib qonun loyihasi”ning soliq-byudjet chora-tadbirlari to‘plamini amalga oshirish hisobiga ishlab chiqarish hajmining oshishi natijasida o‘sish 2 foizgacha tezlashishi mumkin. Yevrohududda o‘sish 2025-yilda 1 foizgacha, 2026-yilda esa 1,2 foizgacha tezlashishi kutilmoqda. 2025-yil uchun prognozning 0,2 foiz punktga oshishi joriy yilning birinchi choragida Irlandiya yalpi ichki mahsulotining kuchli o‘sishi bilan bog‘liq.   Bozori shakllanayotgan va rivojlanayotgan mamlakatlarda o‘sish, XVF prognoziga ko‘ra, 2025-yilda 4,1 foizni, 2026-yilda esa 4 foizni tashkil etadi. Xususan, Xitoyda joriy yilning birinchi yarmida yuqori iqtisodiy faollik va AQSH bilan savdoda tariflarning sezilarli darajada pasayishi hisobiga 2025-yilda 4,8 foizlik o‘sish kutilmoqda. Hindistonda qulay tashqi iqtisodiy vaziyat tufayli 2025-yilda ham, 2026-yilda ham iqtisodiyotning o‘sishi 6,4 foiz darajasida prognoz qilinmoqda. Yaqin Sharq va Markaziy Osiyo mintaqasida o‘sish 2025-yilda 3,4 foizgacha va 2026-yilda 3,5 foizgacha tezlashishi kutilmoqda. Rossiyada esa, aksincha, 2025-yilda o‘sish 0,9 foizgacha, 2026-yilda 1 foizgacha sekinlashishi prognoz qilinmoqda.   Jahon inflatsiyasi pasayishda davom etishi kutilmoqda - 2025-yilda 4,2 foizgacha va 2026-yilda 3,6 foizgacha. Bu talabning susayishi va energiya narxlarining pasayishi bilan bog‘liq. Biroq, inflatsiya prognozlari mamlakatlar bo‘yicha farq qiladi. Masalan, AQShda iste’mol narxlarining o‘sishi tariflar ta’sirida kuchaysa, boshqa mamlakatlarda esa tariflar talabning salbiy shoki rolini o‘ynashi va inflatsiya bosimini ushlab turishi mumkin.   XVF hisobotiga ko‘ra, agar 1 avgustdan tariflar qo‘shimcha oshirilsa, jumladan, mis uchun e’lon qilingan bojlar 50 foizgacha ko‘tarilsa, bu jahon iqtisodiyotining o‘sish sur’atlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Savdo siyosatidagi noaniqlikning kuchayishi iqtisodiy faollikni sekinlashtirishi, kompaniyalarning savdo aloqalarini saqlash va rivojlantirishga sarmoya kiritish istagini susaytirishi va natijada, ayniqsa eksportga yo‘naltirilgan mamlakatlarda savdo va ishlab chiqarishning o‘sish sur’atlarining pasayishiga olib kelishi mumkin. Geosiyosiy keskinlik global ta’minot zanjirlarining uzilishiga olib kelishi va xomashyo narxlarining oshishiga turtki berishi mumkin. Jahon savdosining o‘sish sur’ati 2025-yilda 2,6 foizgacha, 2026-yilda 1,9 foizgacha sekinlashishi kutilmoqda. Braziliya, Fransiya va AQSH kabi mamlakatlar rekord darajadagi davlat qarzi fonida sezilarli byudjet taqchilligiga duch kelishi prognoz qilinmoqda. Bu uzoq muddatli obligatsiyalar bo‘yicha daromadlilik oshishiga va global moliyaviy sharoitlarning keskinlashishiga olib kelishi mumkin.   Savdo siyosatidagi noaniqlikni kamaytirish uchun mamlakatlarga xalqaro savdoning aniq va shaffof qoidalarini shakllantirishga ko‘maklashish tavsiya etiladi. Bunday vaziyatda global muammolarni hal etishga qaratilgan ko‘p tomonlama tashabbuslarni ilgari surish, shuningdek, zarur bo‘lganda, ayrim masalalarga ko‘p tomonlama yoki mintaqaviy yondashuvlardan foydalanish muhimdir. XVFning fikricha, iqtisodiy siyosat sohasidagi xalqaro hamkorlik mamlakatlar o‘rtasidagi salbiy o‘zaro ta’sirlarni yumshatishi va eng zaif iqtisodiyotlarni qo‘llab-quvvatlashi mumkin.   Umuman olganda, makroiqtisodiy sharoitlarning asta-sekin tiklanish va qisman yaxshilanish belgilariga qaramay, jahon iqtisodiyotiga hali ham yuqori darajadagi noaniqlik xosdir. Bunday sharoitda mamlakatlar uchun prognoz qilinadigan iqtisodiy siyosatni ta’minlash, xalqaro hamkorlikni mustahkamlash va jahon iqtisodiyotining barqarorligini oshirish uchun savdo qoidalarini modernizatsiya qilish asosiy vazifa bo‘lib qolmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Dunyo bo‘yicha kumir bozori yuqori darajada markazlashgan bo‘lib, asosiy ishlab chiqarish Osiyo mintaqasida jamlangan. Energy Institute (Statistical Review of World Energy 2025) ma’lumotlariga ko‘ra, Xitoy yiliga 4 780 million tonna kumir ishlab chiqaradi, bu esa dunyo bozorining yarmidan ko‘piga to‘g‘ri keladi. Shu bilan Xitoy nafaqat yirik ishlab chiqaruvchi, balki eng katta iste’molchidir. U Hindistondan 4,5 baravar, AQShdan esa deyarli 10 baravar ko‘p kumir qazib oladi. Bunga sabab – mamlakat energiya balansida kumir asosiy manba sifatida saqlanib qolayotgani, hatto qayta tiklanadigan manbalarga katta sarmoyalar kiritilgan bo‘lsa-da.     Hindiston — 1 085 mln tonna bilan ikkinchi o‘rinda turadi, bu ko‘rsatkich sanoat va uy-joy sektori uchun elektr energiyasiga bo‘lgan talab ortib borayotganini ko‘rsatadi. Indoneziya esa 836 mln tonna ko‘mir ishlab chiqarib, asosan eksportga yo‘naltirilgan – Janubiy-Sharqiy Osiyo, Xitoy va Janubiy Osiyoga yetkazib beradi.   G‘arb mamlakatlaridan AQSh (465 mln t) va Avstraliya (463 mln t) yetakchilar safida qolmoqda. Garchi "yashil energiya" siyosatlari ilgari surilayotgan bo‘lsa-da, bu davlatlar barqaror ishlab chiqarishni saqlab turibdi – AQSh ichki iste’mol, Avstraliya esa eksport uchun. Rossiya esa 427 mln tonna bilan katta geosiyosiy bosim va Yevropaga eksportning kamayishiga qaramay, muhim o‘yinchi sifatida qolmoqda. Qozog‘iston (113 mln t) va Mongoliya (107 mln t) esa Xitoy bozoriga yo‘naltirilgan eksport orqali o‘z pozitsiyalarini mustahkamlab bormoqda.   Yevropa davlatlari orasida Germaniya (92 mln t), Polsha (85 mln t) va Turkiya (87 mln t) kabi mamlakatlar uglerodni kamaytirish bo‘yicha strategiyalarga qaramay, energiya xavfsizligi ehtiyojlari sababli kumir qazib olishni davom ettirmoqda. Ayniqsa, 2022–2023 yillardagi energetik inqirozdan keyin tabiiy gazni boshqa manbalar bilan almashtirish zaruratiga e’tibor kuchaydi.   Xulosa qilib aytganda, Osiyo dunyo bo‘yicha kumir ishlab chiqarishning 75 foizidan ortig‘ini ta’minlovchi markazga aylangan. Shuning uchun Osiyo davlatlari iqlim siyosati bo‘yicha global kun tartibida muhim rol o‘ynaydi. Aynan Pekin, Nyu-Dehli va Jakarta qabul qiladigan strategik qarorlar global chiqindilar hajmiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Muallif: Mirjalol Murtozayev 2025-yil 17-iyul kuni Kobulda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston, Afg‘oniston va Pokiston tashqi ishlar vazirlari uchrashuvi mintaqaviy infratuzilma taraqqiyoti yo‘lida muhim burilish dalolat bermoqda. Unda Trans-Afg‘on temiryo‘li bo‘yicha texnik-iqtisodiy asoslarni ishlab chiqishga oid uch tomonlama bitim imzolandi. Bu voqea oddiy logistika loyihasi emas, balki O‘zbekiston tashqi siyosatida geoiqtisodiy pragmatizm va strategik reallikka asoslangan yangi bosqichni boshlab berdi deyish mumkin.   O‘zbekistonning Trans-Afg‘on temiryo‘li loyihasiga bo‘lgan qiziqishi aslida so‘nggi global va mintaqaviy geosiyosiy o‘zgarishlar fonida qayta jonlandi deyish mumkin. So‘nggi yillarda O‘zbekiston Eronning Chobahor porti orqali Janubiy Osiyoga chiqish rejalarini faol ilgari surayotgan edi. Ushbu yo‘nalish ham mintaqaviy diversifikatsiya, ham Hindiston bilan bevosita iqtisodiy aloqalarni chuqurlashtirish nuqtai nazaridan istiqbolli hisoblanayotgan edi. Biroq, so‘nggi oylarda yuz bergan geosiyosiy vaziyatlar, xususan, Eron va Isroil o‘rtasidagi to‘qnashuvlar, Eronning g‘arb mamlakatlari bilan aloqalari tobora yomonlashuvi va bu jarayonda Hindistonning Eronni yetarli darajada qo‘llab-quvvatlamaganligi fonida Chobahor portiga chiqish loyihasi murakkablashtirayotgani ayon bo‘la boshladi. Shuningdek, joriy yilning 21-may kuni Pekinda Xitoy-Afg‘oniston-Pokiston tomonlari o‘rtasidagi uchrashuvda o‘zaro aloqalarni iliqlashganligi ko‘rina boshladi. Ushbu omillar natijasida, Pokistonning Gvadar va Karachi portlariga nisbatan barqaror va ishonchli tanlov sifatida qarala boshlandi. Ayniqsa, Trans-Afg‘on temiryo‘l loyihasi orqali mazkur portlarga qisqa va tejamkor yo‘l ochilishi, O‘zbekiston tashqi savdosining yangi strategik yo‘nalishini asosli belgilashi mumkin. Shuningdek, Pokiston yo‘nalishi iqtisodiy samaradorlik, tranzit muddatining qisqarishi va logistika xarajatlarining kamayishi kabi afzalliklarni ham taqdim etishi mumkin.   Ushbu temir yo‘l bitimining asoslarini bir necha bosqichda ko‘rish mumkin:   Birinchidan, Trans-Afg‘on temiryo‘liga nisbatan xavfsizlik tomonlama savollar mavjud bo‘lishiga qaramasdan, nisbatan qisqaroq, tezroq amalga oshiriladigan va hozirda siyosiy irodaga tayangan yo‘nalish sifatida qaralmoqda. Afg‘onistonning hozirgi hukumati bilan Tashkent o‘rtasida barqaror muloqot mavjudliligi ikki tomonlama manfaatlar bir-birini to‘ldirmoqda. Pokiston bilan yaqin energetik va transport aloqalari bu loyihani yanada strategiklashtirishi mumkin.   Ikkinchidan, Shimoldagi an’anaviy savdo yo‘llarining dolzarbligi tobora susayib borayotgan, Kaspiy dengizi orqali Eron yo‘nalishi esa katta infratuzilma sarmoyalarini talab qilayotgan bugungi sharoitda, Trans-Afg‘on transport koridori butun Markaziy Osiyo uchun yangi geoiqtisodiy tayanch nuqtasiga aylanmoqda. Bu loyiha nafaqat yuk tashish tizimi sifatida, balki mintaqaviy integratsiya, energetika diplomatiyasi va eksport strategiyasining kaliti sifatida namoyon bo‘lmoqda. Temiryo‘l orqali elektr energiyasini Afg‘oniston orqali Janubiy Osiyoga uzatish imkoniyati yuzaga kelmoqda. Ayniqsa, CASA-1000 loyihasining amalga oshirilishi O‘zbekiston va qo‘shni davlatlar uchun eksport hajmlarini oshirish, energiya bozorida ishtirokni kuchaytirish imkonini berishi mumkin. Bundan tashqari, Gvadar va Karachi portlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqish orqali O‘zbekiston Hind okeani bo‘ylaridagi strategik bozorlar bilan barqaror aloqalarni yo‘lga qo‘yishi mumkin. Shuningdek, ushbu koridor orqali Fors ko‘rfazi davlatlari, xususan Saudiya Arabistoni, BAA va Qatarning energetika va investitsion loyihalariga kirish yo‘llari ochiladi. Bu esa faqat iqtisodiy emas, balki siyosiy va diplomatik hamkorlikning ham yangi fazasiga olib keladi. Shu nuqtai nazardan Kobulda imzolangan hujjat nafaqat infratuzilma bitimi, balki uzoqni ko‘zlagan, ko‘p qatlamli manfaatlarni birlashtiruvchi strategik siyosiy tanlovdir.   Uchinchidan, Transafg‘on temiryo‘li - bu nafaqat transport loyihasi, balki O‘zbekistonning Janubiy Osiyo, Hindiston va Fors ko‘rfazi bozorlariga chiqishini ta’minlovchi geoiqtisodiy yo‘l. Ushbu yo‘nalish orqali yuk tashish muddati 35 kundan 5-7 kunga qisqaradi, konteyner narxlari esa 900 dollardan 286 dollargacha arzonlashadi. Bunday sharoitda O‘zbekiston eksport-import jarayonlarini raqobatbardosh va barqaror shaklga keltiradi. Loyihaning moliyaviy va siyosiy qo‘llab-quvvatlanishi ham muhim. Xitoyning “Bir makon - bir yo‘l” tashabbusi, Rossiyaning tranzit diplomatiyasi va Pokistonning port siyosati bu loyihaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri integratsiya bo‘lishi mumkin. Bu esa O‘zbekiston tashqi siyosatining “multi-vektor” tamoyiliga mos keladi.     To‘rtinchidan, Kobuldagi uchrashuvda tashqi ishlar vaziri Baxtiyor Saidovning Afg‘oniston Bosh vaziri Mulla Hasan Oxund, tashqi ishlar vaziri Amirxon Muttaqiy hamda ichki ishlar vaziri Xalifa Sirojiddin Haqqoniy bilan muloqoti Toshkentning faollashgan tashqi siyosatiga dalildir. Bu uchrashuvlar Afg‘oniston hukumati rahbariyati bilan doimiy siyosiy muloqotni yanda oshrish, iqtisodiy ishonchni mustahkamlash va xavfsizlik kafolatlarini shakllantirishga qaratilgan deyish mumkin. Shuningdek, bu Afg‘onistonni mintaqaviy integratsiyaning ajralmas qismi sifatida ko‘rish istagini anglatadi. Shu orqali O‘zbekiston o‘zini Markaziy va Janubiy Osiyo o‘rtasida tranzit markaziga aylantirish, regional diplomatiyada “ko‘prik” vazifasini bajarish konsepsiyasini amalga oshirmoqda.   Xulosa. Trans-Afg‘on temiryo‘li loyihasi - bu O‘zbekiston tashqi siyosatining real geoiqtisodiy transformatsiyasidir. Bu tashabbus faqatgina transport infratuzilmasini emas, balki siyosiy ishonch, savdo xavfsizligi va mintaqaviy muvozanatni yaratishi ko‘zda tutilgan. Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligidagi tashqi siyosat izchil ravishda geosiyosiy pragmatizm va mintaqaviy barqarorlik ustunligiga asoslanmoqda. O‘zbekiston o‘zini normativ tashabbuskor va strategik yo‘nalish belgilovchi davlat sifatida shakllantirmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.