Muallif: Fayoziddin Baxriddinov   Toshkentning urushdan jabr ko‘rgan va hozirda Tolibon tomonidan boshqarilayotgan, xalqaro hamjamiyatning katta qismi tomonidan hanuz tan olinmagan Afg‘oniston bilan munosabatlarida tobora pragmatik yondashuv namoyon bo‘layotgani ravshanlashmoqda. Bu pragmatizm, ayniqsa, chegara hududlardagi iqtisodiy va ijtimoiy aloqalarning jadallashuvida yaqqol namoyon bo‘lmoqda. O‘zbekiston Afg‘onistonni nafaqat mintaqaviy xavfsizlikda muhim o‘rin tutuvchi davlat sifatida, balki kelajakda Janubiy Osiyoga chiqish imkonini beruvchi strategik “tranzit yo‘lagi” sifatida ham ko‘rmoqda. Bundan tashqari, Afg‘oniston O‘zbekiston mahsulotlari uchun ham potentsial bozor vazifasini o’tashi mumkin. Shu sababli, Toshkent Afg‘onistondagi davom etayotgan murakkabliklarga qaramay, iqtisodiy manfaatlarni ustuvor yo‘nalish sifatida ilgari surishga harakat qilmoqda.   “Afg‘oniston Markaziy Osiyoning ajralmas qismidir” degan yondashuvni ochiqchasiga qo‘llab-quvvatlagan O‘zbekiston transchegaraviy suv resurslari, terrorizmga qarshi kurash, transport aloqadorligi va savdo integratsiyasi kabi sohalarda keng hamkorlik orqali sezilarli foyda olishni maqsad qilgan. Bundan tashqari, 2024-yil 1-aprel kungi intervyusida Prezident Shavkat Mirziyoyev Afg‘onistonni barqarorlashtirish Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi uchun umumiy manfaat ekanini alohida ta’kidladi. Tolibon hukumati bu fikrni ijobiy qabul qilib, O‘zbekiston bilan “samimiy qo‘shnichilik va o‘zaro manfaat” tamoyiliga asoslangan siyosat yuritishga tayyorligini bildirgan edi - bu esa joriy diplomatik sur’atning yorqin ifodasidir.   Shu bois, Toshkentning pragmatik pozitsiyasi, agar mafkuraviy yondashuvlar vaqtincha chetga surib turilsa, Tolibon boshqaruvidagi Afg‘oniston bilan keng iqtisodiy hamkorlik ikki qo‘shni davlat o‘rtasida chuqur integratsiyaga olib kelishi mumkin degan g‘oyaga asoslanadi. Bu maqsad sari tashlangan amaliy qadamlardan biri 2022-yilda Surxondaryoda Termez Xalqaro Savdo Markazining ochilishi bo‘ldi. Mazkur markaz ikki davlat o‘rtasidagi yuk tashish hajmini sezilarli darajada oshirdi. Shuni ta’kidlash joizki, 2024-yilda O‘zbekiston va Afg‘oniston o‘rtasidagi umumiy savdo hajmi 1,1 milliard AQSh dollariga yetdi, shundan 1 milliard dollardan ortig‘ini O‘zbekistonning Afg‘onistonga eksport qilgan mahsulotlari tashkil etdi. Mart oyida esa tomonlar ushbu savdo hajmini 3 milliard AQSh dollariga yetkazishga kelishib oldilar - bu esa ikki tomonlama savdoning asosiy qismini O‘zbekiston eksporti tashkil etayotganini ko‘rsatadi.   Biroq, 2025-yil iyun oyida mahalliy ommaviy axborot vositalari va boshqa manbalarda tarqalgan xabarlarga ko‘ra, Tolibonning “axloq politsiyasi” deb ataluvchi tuzilmasi Termez Erkin Iqtisodiy Hududida 40 yoshgacha bo‘lgan afg‘on ayollarining ishlashini taqiqladi. Bu taqiq, ayniqsa erkaksiz (“mahramsiz”) ishlayotgan ayollarga nisbatan qo‘llanilgan bo‘lib, aniq huquqiy asosga ega emasligi aytilmoqda. Buning natijasida, agar nafaqat ayol tadbirkorlar, balki ayol xaridorlar ham bu hududda kamayib boradigan bo‘lsa, hudud ichidagi xarid qobiliyati jiddiy pasayishi mumkin. Albatta, bu kabi chora-tadbirlar ikki tomonlama savdo munosabatlari va Toshkentning iqtisodiy hamkorlik orqali mintaqaviy barqarorlikni ta’minlash strategiyasiga jiddiy xavf tug‘diradi.   O‘zbekistonning Afg‘onistonga nisbatan pragmatik yondashuvi iqtisodiy manfaatlar va mintaqaviy tranzit markazi sifatida o‘z mavqeini kuchaytirish istagiga asoslangan bo‘lsa-da, bu yondashuvni davom ettirish, asosan, Tolibon mafkuraviy qarashlarining kelgusida qanday yo‘nalishda rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Agar mafkura mamlakatda tobora ustun mavqega ega bo‘lib boraversa, bu nafaqat O‘zbekiston - Afg‘oniston aloqalarini susaytiradi, balki Toshkent hozirda ilgari surayotgan keng mintaqaviy integratsiya tashabbuslariga ham putur yetkazishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘zbekistonning jahon siyosatidagi bugungi holati ko‘pincha “postsovet” deb ta’riflanadi. Toshkent xiyobonlarida sayr qilganda, metro bekatlari va binolar me’morchiligi kuzatilganda bu tamg‘a o‘rinli tuyuladi. Bundan tashqari, yumshoq kuch sohasida ruslar O‘zbekistonda, ayniqsa rus tili qo‘llanilishi va rus musiqasi ommaviyligi bo‘yicha mustahkam meros qoldirgan. Biroq, postsotsialistik deb ataladigan boshqa mamlakatlarda, xususan, Rossiya hamda Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlarida SSSR parchalanganidan so‘ng bozor iqtisodiyotiga o‘tish, ayniqsa dastlabki o‘n yillikda tez va tartibsiz kechgan. Bu esa iqtisodiy xususiylashtirishni yaqindagina boshlagan O‘zbekiston bilan keskin farq qiladi. O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov 2016-yilda vafot etgach, uning vorisi Shavkat Mirziyoyev tezda mamlakat iqtisodiy tuzilmasini o‘zgartirishga kirishdi. Hatto aytish mumkinki, ta’lim kabi ba’zi sohalarda O‘zbekistonning so‘nggi siyosiy maqsadlari Vengriya yoki Rossiya singari Sharqiy Yevropa mamlakatlaridagi o‘zgarishlardan ko‘ra Sharqiy Osiyo davlatlari, xususan, Koreya va Singapurdagi o‘zgarishlarga yaqinroq.   Vengriya hech qachon Sovet Ittifoqi tarkibiga kirmagan bo‘lsa-da, u 1990-yillarda Sharqiy blok parchalanishidan keyin tez iqtisodiy o‘zgarishlarni boshdan kechirgan. Hozirda Vengriya Turkiy davlatlar tashkilotida rasmiy kuzatuvchi davlat hisoblanadi va ko‘plab turkiy davlatlar bilan do‘stona diplomatik aloqalarni olib boradi. Bu esa uni O‘zbekistonning postsotsialistik mamlakat sifatidagi hozirgi yo‘nalishi bilan taqqoslash uchun mos namuna qiladi. Zamonaviy o‘xshashliklar mavjud bo‘lsa-da, ikki davlatning rivojlanish yo‘nalishlari farqlanadi. 1990-yillarda Sharqiy Yevropaning aksariyat davlatlari, jumladan Rossiya kabi Vengriya ham tez xususiylashtirilgan va siyosiy beqarorlashgan, keyinchalik esa Bosh vazir Viktor Orban boshchiligida qayta birlashgan. O‘zbekiston esa o‘nlab yillar davomida markazlashgan boshqaruvni boshdan kechirib, endilikda yanada barqaror va bosqichma-bosqich xususiylashtirishni boshlamoqda.   Vengriya Bosh vaziri Viktor Orban prezident Shavkat Mirziyoyevni Budapeshtda kutib olmoqda, 2025-yil 20-may (Vengriya hukumati surati)   Vengriya ham, O‘zbekiston ham vatanparvarlikka katta e’tibor qaratmoqda. Buni ikkala davlatda ham ruslashtirish va assimilyatsiyaga qarshi tabiiy postsovet instinkti sifatida ko‘rish mumkin. Ta’lim sohasiga kelsak, Vengriyaning diaspora uchun stipendiya dasturi yetakchi mahalliy oliy o‘quv yurtlarida diaspora talabalariga to‘liq stipendiyalar taqdim etadi. Bunda stipendiya oluvchilar stipendiya tugaganidan so‘ng 2 yil davomida venger tilini o‘rganishlari va o‘z mahalliy diasporasiga xizmat qiladigan loyihada ishtirok etishlari shart. Dasturning maqsadi vatanparvarlik ruhini tarbiyalash va Vengriyadan aqlli odamlarning chiqib ketishi oqibatlarini yumshatishdir. O‘zbekistonda 2018-yilda yangi prezident tomonidan tashkil etilgan "El-yurt umidi" dasturi xuddi shu muammoning teskari yechimini taklif qiladi. Xorijda ta’lim olishni qo‘llab-quvvatlash orqali u O‘zbekistonga chetdan bilim va tajribani jalb qiladi, bunda stipendiya oluvchilar dasturni tugatgach kamida 5 yil (magistrlar uchun 2 yil) O‘zbekistonda ishlashlari kerak. Vengriyadagi milliy stipendiya ham stipendiya bo‘yicha o‘qish muddatiga teng vaqt davomida Vengriyada ishlashni nazarda tutadi, ammo bu dastur faqat mahalliy universitetlarga tegishli. O‘zbekiston siyosatining o‘ziga xosligi shundaki, u talabalarni mamlakat ichida jipslashtirishga emas, chet elga yuborishga urg‘u beradi.   O‘zbekistonning istalgan shahridan o‘tib ketayotganda, ingliz tilini o‘rgatish, IELTS va SAT imtihonlariga tayyorlash bo‘yicha ixtisoslashgan xususiy o‘quv markazlarining ko‘pligini ko‘rmasdan iloji yo‘q. Bu sohalardagi maslahat xizmatlari o‘z biznesini boshlashni xohlayotgan yoshlarga g‘oyat foydali imkoniyatlar taqdim etmoqda. 2017-yilda xususiy ta’limning qonuniylashtirilishi, shuningdek, internet va ijtimoiy tarmoqlarning butun mamlakat bo‘ylab talabalarni muvaffaqiyat hikoyalari bilan tanishtirishdagi ta’siri tufayli O‘zbekistonda xorijiy ta’limga katta talab paydo bo‘ldi. "El-yurt umidi" kabi dasturlar va xususiy ta’limga beriladigan davlat subsidiyalari bu talabni qondirish uchun tabiiy ravishda o‘sib borayotgan taklifni qo‘llab-quvvatlamoqda. 2024-yilda hukumat yangi xususiy ta’lim muassasalarini qurish uchun olingan kreditlar bo‘yicha foizlarni to‘lash shaklida yordam ko‘rsatishini e’lon qildi. Ushbu qarorga ko‘ra, hukumat xususiy maktablarning yangi qurilgan binolari uchun kommunal xarajatlarning 50 foizini ham qoplab beradi. Ta’lim sohasidagi xususiylashtirishning bu omillari Sharqiy Yevropaning boshqa postsotsialistik mamlakatlari tajribasidan farq qiladi va hozirgi ijtimoiy tarmoqlar davriga xosdir. 30 yil oldin Vengriya iqtisodiy o‘tish davrini boshdan kechirayotganda, dunyo hozirgiday globallashmagan va o‘zaro bog‘lanmagan edi. Bundan tashqari, O‘zbekiston hali ham rivojlanishning dastlabki bosqichida bo‘lib, ko‘p oilalar uchun ta’lim ko‘pincha qashshoqlik va kam haq to‘lanadigan mehnatdan qutulishning yagona yo‘li hisoblanadi, bu esa talabni yanada kuchaytirmoqda.   Iqtisodiyotning deyarli barcha sohasida O‘zbekistondagi vaziyatga "postsovet" tamg‘asi juda mos keladi. Faqat paxtachilikka asoslangan tor doiradagi sovet iqtisodiyoti merosi, iqtisodiyotni norasmiylashtirish bilan kurash, mustaqillik va vatanparvarlikka urg‘u berish shular jumlasidandir. Biroq ta’limga xos jarayonlar keyinroq yuz bergan bo‘lib, Vengriya kabi Sharqiy blok mamlakatlari bilan o‘xshashliklar tobora kamayib bormoqda. Singapur yoki Koreya kabi Sharqiy Osiyo mamlakatlari bilan parallellari esa ko‘proq namoyon bo‘lmoqda. Singapur bir necha o‘n yillar ichida mustaqillik e’lon qilingan paytda savodsizlik darajasi yuqori bo‘lgan qashshoq mamlakatdan dunyoning eng rivojlangan iqtisodiyotlaridan biriga aylandi. Aniq geografik ustunlikdan tashqari, Singapurning kuchli ta’lim tizimi uning yuksalishida muhim rol o‘ynadi va uni bugungi kunda texnologiya va innovatsiyalar markaziga aylantirdi. Singapurning davlat ta’lim tizimi allaqachon juda qattiq intizomlidir. Edusave hisoblari raqobatni rag‘batlantirish maqsadida talabalarga xizmatlariga qarab stipendiyalar taqdim etadi. 1985-yilda, yaqinda O‘zbekistonda bo‘lgani kabi, Singapur qo‘shimcha o‘quv dasturlariga ega mustaqil maktablarni qonuniylashtirdi. O‘zbekistondagi kabi, bu qadam asosan AQSH va Buyuk Britaniyaning ta’lim dasturlaridan ilhomlangan edi.   Singapurning o‘sha paytdagi siyosatining maqsadi bugungi O‘zbekistondagi kabi ta’limda innovatsiyalarni rag‘batlantirish edi. O‘zbekistondagi davlat va xususiy o‘rta maktablar o‘rtasidagi farq hali ham sezilarli bo‘lsa-da, jamoatchilik fikri ijobiydir. Tengsizlikning ortib borishidan xavotirlanish o‘rniga, har ikki turdagi maktablarning o‘quvchilari va o‘qituvchilari inson kapitaliga bunday sarmoya kiritish uzoq muddatli istiqbolda faqat mamlakatda innovatsiyalarning rivojlanishiga olib kelishiga ishonishadi. O‘zbekistonda meritokratik raqobat 2019-yilda Prezident maktablari tizimining tashkil etilishi bilan ham kengaydi. Bu maktablar juda tanlov asosida faoliyat yuritadi: har bir maktab har yili minglab abituriyentlardan atigi 24 nafar o‘quvchini tanlab oladi. O‘zbekistonning har bir hududida faqat bitta prezident maktabi mavjud bo‘lib, o‘quvchilar davlat tomonidan to‘liq moliyalashtiriladigan va Kembrij dasturi bo‘yicha o‘qitishni nazarda tutadigan yuqori darajadagi ta’lim olish huquqi uchun raqobatlashmoqda.   Umuman olganda, O‘zbekiston iqtisodiy taraqqiyotining ilg‘or va fundamental sohalarida, ayniqsa ta’lim sohasida, O‘zbekistonga nisbatan tez-tez qo‘llaniladigan "postsovet" atamasi, kontekstni tushunish uchun zarur bo‘lgan holatlardan tashqari, deyarli butunlay o‘z ahamiyatini yo‘qotmoqda. Siyosat sohasida postsotsialistik dinamika bilan boshqariladigan mamlakat sifatida ta’riflanadigan Orban Vengriyasi 1990-yillar boshida tezkor xususiylashtirish, bozorni erkinlashtirish va natijada demokratlashtirish jarayonini boshdan kechirdi. Buning natijasida, Vengriyaning asosan demokratik madaniyati tufayli, bosh vazir Orbanning mavqei keng ko‘lamli qayta konsolidatsiya va davlat hokimiyatini egallab olishiga qaramay, beqaror bo‘lib qolmoqda. O‘zbekistonning nisbatan asta-sekin va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan yo‘li ma’lum barqarorlikni ta’minlaydi, biroq siyosiy hayot iqtisodiy va ijtimoiy hayot sur’atida rivojlanishda davom etishi lozim. Siyosat va iqtisodiyot alohida sohalar emas va ular ta’lim sohasida bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Ta’lim O‘zbekistonga yangi g‘oyalarni olib keladi va O‘zbekiston hukumati uzoq muddatli taraqqiyotda muvaffaqiyatga erishmoqchi bo‘lsa, o‘zini yangilashda davom etishi zarur. Janubiy Koreya misolida ko‘rinib turganidek, O‘zbekiston to‘g‘ri yo‘ldan bormoqda, ammo uning uzoq muddatli muvaffaqiyatining kaliti moslashuvchanlik bo‘ladi.   Manbalar “About the Hungarian Diaspora Scholarship.” Hungarian Diaspora Scholarship, March 25, 2025. https://diasporascholarship.hu/en/about/. “Areas of Cooperation: Economic Cooperation.” Organizations of Turkic States, 2024. https://turkicstates.org/en/areas-of-cooperation-detail/2-economic-cooperation.   Cheang, Bryan, Bacchus Barua, Jake Fuss, Paige MacPherson, and Mackenzie Moir. “Meritocracy, Personal Responsibility, and Encouraging Investment: Lessons from Singapore’s Economic Growth Miracle.” Edited by Stephen Globerman. Realities of Socialism, Fraser Institute, February 2024, 83–106. https://doi.org/https://www.fraserinstitute.org/sites/default/files/meritocracy-personal-responsibility-and-encouraging-investment-lessons-from-Singapore.pdf. Education, the driving force for the development of Korea: Land of the Morning Calm develops into a prominent player in the global economy. Accessed June 3, 2025. http://koreaneducentreinuk.org/wp-content/uploads/downloads/Education_the-driving-force-for-the-development-of-Korea.pdf “Encouraging Measures to Open Private Schools Determined.” Kun.uz, February 2, 2024. https://kun.uz/en/news/2024/02/02/encouraging-measures-to-open-private-schools-determined.   “Monitoring Procedure: Approved by Resolution No. 2 of the Board of Trustees of the ‘El-Yurt Umidi’ Foundation.” eyuf.uz, April 22, 2021. https://eyuf.uz/site/view-page?id=134. “Tájékoztatók a Magyar Állami Ösztöndíjjal Kapcsolatban.” Oktatási Hivatal, December 21, 2022. https://www.oktatas.hu/magyar-allami-osztondij/altalanos_tajekoztatok.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

2025-yil Rossiya va Afg‘oniston o‘rtasidagi diplomatik aloqalarda yangi bosqichni boshlab berdi. 17-aprel kuni Rossiya Federatsiyasi Oliy sudi Tolibon harakatini rasmiy ravishda terroristik tashkilotlar ro‘yxatidan chiqardi. Shu yilning may va iyun oylarida Qozon hamda Sankt-Peterburg shaharlarida bo‘lib o‘tgan biznes forumlar yakunida Rossiya Afg‘oniston fuqarolari uchun mehnat bozoriga kirish imkoniyatlarini kengaytirdi. 1-iyul kuni Tolibon harakatining vakili Gul Hasan Moskvaga elchi maqomida tashrif buyurib, o‘z diplomatik faoliyatini boshladi.   Rossiya Prezidentining Afg‘oniston bo‘yicha maxsus vakili Zamir Kabulovning bayonotiga ko‘ra, Moskva joriy yilning kuzida “Moskva formati” doirasida yettinchi turdagi maslahatlashuvlarni o‘tkazishni rejalashtirmoqda. Rossiya tomonining ta’kidlashicha, “Afg‘oniston ushbu formatda to‘laqonli ishtirokchi maqomida qatnashadi”. Elchi darajasidagi diplomatik vakilni akkreditatsiya qilish va xalqaro formatda ishtirok etishga doir bunday bayonotlar Tolibon hokimiyatini xalqaro huquq subyekti sifatida tan olish jarayonining bosqichma-bosqich boshlanishi sifatida talqin etilishi mumkin.   Rossiya va Afg‘oniston o‘rtasidagi yaqinlashuv, avvalo, iqtisodiy manfaatlar bilan bog‘liq bo‘lsa-da, xavfsizlik masalalari ham muhim o‘rin tutadi. Terrorizmga qarshi kurash doirasida Rossiya hukumati Afg‘onistonga harbiy texnika va qurol-yarog‘ yetkazib berishga tayyor ekanini ma’lum qilgan. Bu esa ikki tomonlama munosabatlarda yangi yo‘nalish – harbiy-texnik hamkorlikni shakllantiradi. Qurol-aslaha eksporti Rossiyaning tashqi siyosatida muhim o‘rin egallab, uni boshqa davlatlardan ajratib turuvchi strategik yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Kelgusida bu hamkorlik harbiy-sanoat komplekslari darajasida rivojlanib, ikki tomonlama aloqalarni mustahkamlaydi hamda Afg‘onistonning tashqi siyosiy e’tiborini Moskvaga yo‘naltirishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

2025 yil iyun oyida Ozarbayjon Energetika vazirligi va Xitoyning davlat korporatsiyasi bo‘lgan China Energy Engineering Corporation Limited (CEEC) o‘rtasida imzolangan kelishuv mintaqaning energetik diplomatiyasida muhim voqea bo‘ldi. Xitoyning Ningbo shahrida bo‘lib o‘tgan uchrashuv ikki davlat o‘rtasidagi strategik hamkorlikni mustahkamlab, Kavkazdan tortib Markaziy Osiyogacha bo‘lgan keng Yevroosiyo kontekstida yashil energetika sohasidagi yangi siyosiy ustuvorliklarni belgiladi.   Mazkur kelishuv bir nechta muhim yo‘nalishlarni qamrab oladi: elektr energetikasi rejalashtiruvi va tarmoq tadqiqotlari, quyosh, gidro va offshor shamol energetikasi bo‘yicha loyihalar amalga oshirilishi, hamda yashil energetika bo‘yicha Qo‘shma ilmiy markaz tashkil etilishi. Hujjatning markaziy komponentlaridan biri - qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan (QTEM) olingan elektrni uzatishga xizmat qiluvchi transchegaraviy infratuzilma, ya’ni “yashil interkonektorlar”ni rivojlantirish tashabbusi bo‘ldi.   Kelishuvda, shuningdek, Ozarbayjonda 2030 yil va undan keyingi davrda QTEM tarmog‘ini rivojlantirish rejalari ko‘zda tutilgan. Bu janubiy hududlarda quyosh elektr stansiyalarini kengaytirish, Kaspiy dengizida dengiz shamol stansiyalarini qurish, elektr tarmoqlarini modernizatsiya qilish bo‘yicha texnik maslahat xizmatlarini qamrab oladi. Ayniqsa, CEEC tarkibidagi Elektr energetikasi rejalashtirish instituti (EPPEI) Ozarbayjon QTEMlarini milliy tarmoqqa integratsiyalash, yuklama modellashtirish, tizim barqarorligi va quvvat balansi bo‘yicha maslahatlar beradi.   Kelishuvning ahamiyati nafaqat amaliy, balki ramziy jihatdan ham muhim. An’anaviy ravishda neft va gaz eksportiga tayangan Ozarbayjon energetika sohasini diversifikatsiya qilish va modernizatsiyalash orqali barqaror rivojlanishga intilayotganini namoyon etmoqda. Xitoy esa CEEC va boshqa davlat korxonalari orqali QTEM sohasida global yetakchi va infratuzilma yechimlari eksportchisi sifatidagi mavqeini kuchaytirmoqda.   Shu nuqtai nazardan, Ozarbayjon va Xitoy o‘rtasidagi mazkur kelishuvning Markaziy Osiyoga qanday ta’siri bo‘lishi mumkinligini tahlil qilish ayniqsa dolzarb. Avvalo, bu kelishuv mintaqa davlatlari uchun texnologik, infratuzilma va siyosiy imkoniyatlar ochadi. Ularning energetika tizimi ko‘p hollarda an’anaviy yoqilg‘ilarga tayanadi, biroq strategik hujjatlar va xalqaro majburiyatlar QTEMga tezkor o‘tishni talab qilmoqda.   O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston allaqachon QTEMning energiya balansidagi ulushini oshirish bo‘yicha aniq va ambitsiyali maqsadlar qo‘ygan. Shu bois, Ozarbayjonnning Хitoy kapitali va texnologiyalarini jalb etish tajribasi Markaziy Osiyodagi shunga o‘xshash bitimlar uchun model bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ayniqsa, kelishuvda ilmiy markaz tashkil etilishi va Xitoy texnik institutlarining milliy elektr tarmoqlari loyihalashga jalb qilinishi muhim jihatdir. Bu Pekinning faqat investitsion emas, balki ta’limiy va tahliliy salohiyatga ega ekanini ko‘rsatadi - bu esa sobiq ittifoq davlatlarida ham qo‘llanilishi mumkin.   Markaziy Osiyoga bo‘lgan ta’sirning yana bir muhim jihati bu - geografik yaqinlikdir. Ozarbayjon Xitoy bilan hamkorlikda amalga oshirayotgan loyihalar Kaspiy mintaqasida joylashgan bo‘lib, ular Turkmaniston va Qozog‘iston bilan chegaradosh. Kelayotgan yillarda ushbu “yashil koridorlar” transchegaraviy infratuzilma orqali Kaspiy va Markaziy Osiyo elektr energiyasi bozorlarini bog‘lash imkoniyatini yaratadi. Energetik geosiyosiy nuqtai nazardan bunday yondashuv mavjud mintaqaviy tashabbuslarga, masalan, Markaziy Osiyo Elektr Uzatish Halqasiga (CAPS) raqobatchilik muhitini keltirib chiqaradi va Xitoyga yashil transformatsiya jarayonlarida tizimli ishtirokchi sifatida mustahkamlanish imkonini beradi.   Shuni ham ta’kidlash joizki, bu kelishuv global energetik siljish - ya’ni, qazilma yoqilg‘ilardan qayta tiklanuvchi energiya manbalariga o‘tish fonida amalga oshmoqda. Quyosh nurlanishi yuqori, shamol zonalari va kichik GES salohiyatiga ega davlatlar yetakchi energetik kuchlar e’tiborida. Ozarbayjon postsovet hududida Xitoyga bunday kompleks hamkorlik modelini taklif etgan ilk davlatlardan biri bo‘ldi. Markaziy Osiyo ham bu yo‘nalishda harakat qilish imkoniga ega, ayniqsa agar u siyosiy barqarorlikni, xalqaro investorlarga ochiqlikni va institutsional salohiyatni ta’minlay olsa.   Xulosa qilib aytganda, Ozarbayjon va Xitoy o‘rtasidagi QTEM bo‘yicha energetik kelishuv- bu nafaqat Ozarbayjon uchun barqaror rivojlanish sari tashlangan muhim qadam, balki Markaziy Osiyodagi energetik siyosatning texnologik hamkorlik, tarmoq modernizatsiyasi va ilmiy hamkorlik orqali transformatsiyasi uchun katalizator bo‘lish salohiyatiga ega.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

NATOning 2025-yildagi Gaaga sammiti Yevro-Atlantika hamjamiyati uchun burilish nuqtasida o‘tkazildi. Yaqin Sharqdagi qayta kuchaygan geosiyosiy keskinlik, Ukrainadagi davom etayotgan mojarolar va alyansning uzoq muddatli strategik birdamligi haqidagi o‘sib borayotgan xavotirlar fonida, sammit ustuvor yo‘nalishlar va majburiyatlarni qayta baholash uchun muhim imkoniyat yaratdi. AQSH prezidenti Donald Trampning ishtiroki, ayniqsa mudofaa xarajatlari va transatlantik xavfsizlik kelishuvlari bo‘yicha muhokamalarga alohida ta’sir ko‘rsatib, natijalar va ohangni belgilab berdi.   Eng muhim voqealardan biri 2035-yilgacha mudofaa va u bilan bog‘liq xarajatlarga yalpi ichki mahsulotning 5 foizini ajratish bo‘yicha yangi maqsadning rasman qabul qilinishi bo‘ldi. Bu avvalgi 2 foizlik ko‘rsatkichga nisbatan sezilarli o‘sishni anglatardi va, chamasi, uzoq vaqtdan beri yukni yanada teng taqsimlashga chaqirib kelgan AQSH hamda xavfsizlik sohasidagi vaziyat o‘zgarganini tan olgan Yevropa pozitsiyalarining yaqinlashuvini aks ettirardi. Garchi bu maqsad doimiy tahdidlarga jamoaviy javob sifatida shakllantirilgan bo‘lsa-da, u alyans a’zolarining imkoniyatlari va kutishlaridagi farqlarni ham ta’kidladi. Prezident Tramp, o‘z navbatida, kelishuvni Qo‘shma Shtatlar uchun muhim yutuq sifatida taqdim etdi va qo‘shimcha mablag‘larni harbiy xaridlarga, afzalroq tarzda mahalliy ishlab chiqarish orqali yo‘naltirishning muhimligini ta’kidladi.   Sammitdan sal oldin AQShning Eron yadro ob’ektlariga bergan aviazarbalari katta e’tibor tortdi. Prezident Tramp bu operatsiyani hal qiluvchi strategik yutuq deb ta’riflagan bo‘lsa-da, razvedka manbalari va xalqaro hamkorlarning dastlabki baholari ehtiyotkorroq edi. Operatsiya samaradorligining turlicha talqinlari harbiy harakatlarni ko‘p tomonlama kelishuv bilan muvofiqlashtirishning murakkabligini ko‘rsatdi. Shu bilan birga, Isroil va Eron o‘rtasidagi sulhning keng qamrovli diplomatik oqibatlari, yetakchilar keskinlikni yumshatish va muzokaralar jarayonini qayta boshlash bo‘yicha sa’y-harakatlarni davom ettirishni qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsalar-da, hal etilmay qoldi.   Sammit, shuningdek, alyans dinamikasida shaxsiy diplomatiyaning rolini namoyish etdi. NATO Bosh kotibi Mark Ruttening fikr-mulohazalari, jumladan, muzokaralarda Trampni otasiga o‘xshatishi Qo‘shma Shtatlar bilan konstruktiv munosabatlarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha keng ko‘lamli sa’y-harakatlarning bir qismi sifatida keng talqin qilindi. Garchi bunday imo-ishoralar sammit davomida hamjihatlikni mustahkamlashga yordam bergan bo‘lsa-da, ular institutsional qarorlar tobora ko‘proq shaxslar va alohida rahbarlarning afzalliklari bilan belgilanayotgani haqidagi savollarni ham keltirib chiqardi.   NATO munozaralarida Ukrainaning pozitsiyasi juda sezilarli bo‘lib qoldi. Prezident Vladimir Zelenskiy Rossiya kelgusi besh yil ichida NATOga a’zo davlatni nishonga olishi mumkinligi haqida ochiq ogohlantirdi va alyansni o‘z majburiyatlarini bajarishni tezlashtirishga chaqirdi. NATO yetakchilari Ukrainani qo‘llab-quvvatlashlarini, jumladan, mudofaa yordami va sanoat hamkorligini kengaytirishni yana bir bor ta’kidlagan bo‘lsalar-da, rasmiy a’zolik masalasi hal qilinmadi. Kelishmovchiliklar, ayniqsa Vengriya tomonidan, Ukrainaning kelajakdagi integratsiyasi va kengayish masalasida ittifoq ichida noaniqlik saqlanib qolayotganini ko‘rsatdi.   Sammitning iqtisodiy jihati ham e’tibordan chetda qolmadi. Fransiya prezidenti Emmanuel Makron mudofaa xarajatlarining oshishi va Atlantika orqali savdo ziddiyatlarining kuchayishi o‘rtasidagi potensial qarama-qarshilikdan xavotir bildirdi. Uning fikrlari harbiy majburiyatlar barqaror iqtisodiy asos va ittifoqchilar o‘rtasidagi o‘zaro ishonch bilan mustahkamlanishi kerakligini tushunishning o‘sib borayotganini aks ettirdi. Shunday qilib, Makronning nutqi transatlantik munosabatlarning strategik, siyosiy va iqtisodiy jihatlari o‘zaro bog‘liqligini eslatdi.   Niderlandiyaning sammitni o‘tkazishdagi roli diplomatik ramziylikning muhimligini yana bir bor ko‘rsatdi. Puxta rejalashtirish va o‘zaro hamkorlikka individual yondashuv, jumladan, Prezident Trampni yuqori darajada kutib olish orqali Niderlandiya alyansning birligini mustahkamlashga va uning doimiy ahamiyatini ko‘rsatishga intildi. Bu sa’y-harakatlar asosiy siyosiy masalalar bo‘yicha yashirin keskinlikka qaramay, sammit deklaratsiyalarining nisbatan silliq qabul qilinishiga yordam bergan bo‘lishi mumkin.   Umuman olganda, NATOning 2025-yilgi sammiti shuni ko‘rsatdiki, institutsional majburiyatlar tasdiqlanishi va siyosiy maqsadlar qayta ko‘rib chiqilishi mumkin bo‘lsa-da, alyansning strategik mustaqilligi hali ham bahsli mavzu bo‘lib qolmoqda. Bugungi kunda NATO ham institutsional ustuvorliklar, ham ularni boshqaradigan shaxslar tomonidan belgilanadigan xavfsizlik sohasidagi vaziyatga moslashmoqda. Ushbu o‘zgarish alyansni uzoq muddatli istiqbolda mustahkamlaydimi yoki beqarorlashtiradimi, degan savol ochiq qolmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘zbekiston Qirg‘iziston va Xitoy orqali Mo‘g‘ulistonga yangi transport yo‘lagini sinov tariqasida ishga tushirdi. 4500 kilometrlik yangi avtomobil yo‘nalishi bo‘yicha yuklarni yetkazib berish sakkiz kun davom etmoqda. Bu orqali mahalliy eksportchilar Mo‘g‘ulistonning hali yaxshi o‘rganilmagan bozoriga qo‘shimcha kirish imkoniyatiga ega bo‘lmoqdalar. Bu esa ushbu mamlakat bilan savdo-iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash nuqtai nazaridan juda dolzarbdir.   O‘zaro savdoni jadallashtirish yo‘li o‘tgan yili Mo‘g‘uliston prezidentining Toshkentga ilk davlat tashrifi chog‘ida belgilangan edi. Oliy darajadagi muzokaralarda tomonlar tovar ayirboshlash hajmini bir necha barobarga oshirish vazifasini qo‘yishdi. Bu esa imtiyozli savdo to‘g‘risidagi bitimni tayyorlashga turtki bo‘ldi. Joriy yil 24-25 iyun kunlari O‘zbekiston Prezidentining Ulan-Batorga javob tashrifi chog‘ida bu masala yana bir bor ustuvor vazifa sifatida ko‘rib chiqildi.   Hozirgi sharoitda ham ikki tomonlama savdo ko‘rsatkichlari barqaror o‘sishni namoyish etmoqda. Bu, ayniqsa, O‘zbekiston eksportiga tegishli bo‘lib, 2024-yilda umumiy hisobda 26 million dollardan oshdi. Bu o‘tgan yilga nisbatan ikki baravar ko‘pdir. Bunday o‘sish sur’ati mamlakatlararo transport aloqalarini rivojlantirishga, ayniqsa avtomobil tashuvlariga alohida e’tibor qaratishga turtki bermoqda. Chunki o‘tgan yili O‘zbekiston va Mo‘g‘uliston hukumatlari darajasida tegishli bitim imzolandi. O‘zaro tashuvlarga talab ortib borayotganini inobatga olib, ruxsatnoma blankalari sonini ikki barobarga oshirish bo‘yicha kelishuvga erishildi. Shuningdek, E-Permit tizimi asosida ularni elektron almashish bo‘yicha tayyorgarlik ishlari boshlandi.   O‘zbekiston Mo‘g‘ulistonga sabzavot va mevalar, oziq-ovqat mahsulotlari, to‘qimachilik buyumlari va avtomobillar yetkazib bermoqda. Talab yuqori bo‘lgan mahsulotlar turlarini va hajmini kengaytirish uchun ulkan imkoniyatlar mavjud. Buni amalga oshirish, shubhasiz, mamlakatlar o‘rtasida samarali va ishonchli transport aloqasini taqozo etadi.   Mo‘g‘uliston ikki yirik davlat - Rossiya va Xitoy bilan chegaradosh bo‘lib, dengizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqish imkoniyatiga ega emas. Bu esa uning murakkab geoiqtisodiy holatini belgilab beradi. Garchi mamlakat “Rossiya-Mo‘g‘uliston-Xitoy” iqtisodiy koridorining markaziy bo‘g‘ini bo‘lib, uning doirasida “Ulan-Ude-Naushki-Ulan-Bator-Erlyan-Pekin-Tyanszin” transchegaraviy temir yo‘li va Shimoliy Xitoy dengiz portlari yo‘nalishidagi avtotrassa faoliyat yuritayotgan bo‘lsa-da, bundan ma’lum moliyaviy foyda olayotgan bo‘lsa-da, Mo‘g‘ulistonning tranzit imkoniyatlari faqat ushbu kichik hududlar bilan cheklangan. Qo‘shni mintaqalarga, shu jumladan Markaziy Osiyoga savdo yo‘nalishlarini kengaytirish Ulan-Batorga o‘z eksportini xilma-xil qilish nuqtai nazaridan katta istiqbollarni va’da qilmoqda.   Aytgancha, Markaziy Osiyo mintaqasi Mo‘g‘uliston uchun nafaqat istiqbolli bozor, balki jahon okeanlariga olib chiquvchi quruqlik ko‘prigi hamdir. Xususan, O‘zbekiston Hind okeani portlariga chiqadigan Transafg‘on temir yo‘l yo‘lagini yaratishga intilayotganini hisobga olgan holda, Mo‘g‘ulistonning Janubiy Osiyoga o‘tkazuvchisi bo‘lishi mumkin. Mo‘g‘ulistondan O‘zbekistonga yangi yuk yo‘nalishlarini Eron, uning janubiy dengiz portlari va G‘arbiy Osiyoning qolgan qismi yo‘nalishidagi transport-tranzit yo‘laklari bilan bog‘lash ham xuddi shunday samara beradi. Bundan tashqari, Markaziy Osiyo davlatlari bilan transport aloqasi Mo‘g‘ulistonga Kaspiy dengizi orqali Janubiy Kavkaz, Turkiya va Yevropaga yo‘l ochadi. “Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston” temir yo‘li qurib bitkazilgach, bu tutashuv yo‘nalishlarining barchasi yuk tashish vaqti va xarajatlarini qisqartirish hisobiga yanada muhim ahamiyat kasb etishi va jozibador bo‘lishi kutilmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.