Dunyo bo‘yicha kumir bozori yuqori darajada markazlashgan bo‘lib, asosiy ishlab chiqarish Osiyo mintaqasida jamlangan. Energy Institute (Statistical Review of World Energy 2025) ma’lumotlariga ko‘ra, Xitoy yiliga 4 780 million tonna kumir ishlab chiqaradi, bu esa dunyo bozorining yarmidan ko‘piga to‘g‘ri keladi. Shu bilan Xitoy nafaqat yirik ishlab chiqaruvchi, balki eng katta iste’molchidir. U Hindistondan 4,5 baravar, AQShdan esa deyarli 10 baravar ko‘p kumir qazib oladi. Bunga sabab – mamlakat energiya balansida kumir asosiy manba sifatida saqlanib qolayotgani, hatto qayta tiklanadigan manbalarga katta sarmoyalar kiritilgan bo‘lsa-da.     Hindiston — 1 085 mln tonna bilan ikkinchi o‘rinda turadi, bu ko‘rsatkich sanoat va uy-joy sektori uchun elektr energiyasiga bo‘lgan talab ortib borayotganini ko‘rsatadi. Indoneziya esa 836 mln tonna ko‘mir ishlab chiqarib, asosan eksportga yo‘naltirilgan – Janubiy-Sharqiy Osiyo, Xitoy va Janubiy Osiyoga yetkazib beradi.   G‘arb mamlakatlaridan AQSh (465 mln t) va Avstraliya (463 mln t) yetakchilar safida qolmoqda. Garchi "yashil energiya" siyosatlari ilgari surilayotgan bo‘lsa-da, bu davlatlar barqaror ishlab chiqarishni saqlab turibdi – AQSh ichki iste’mol, Avstraliya esa eksport uchun. Rossiya esa 427 mln tonna bilan katta geosiyosiy bosim va Yevropaga eksportning kamayishiga qaramay, muhim o‘yinchi sifatida qolmoqda. Qozog‘iston (113 mln t) va Mongoliya (107 mln t) esa Xitoy bozoriga yo‘naltirilgan eksport orqali o‘z pozitsiyalarini mustahkamlab bormoqda.   Yevropa davlatlari orasida Germaniya (92 mln t), Polsha (85 mln t) va Turkiya (87 mln t) kabi mamlakatlar uglerodni kamaytirish bo‘yicha strategiyalarga qaramay, energiya xavfsizligi ehtiyojlari sababli kumir qazib olishni davom ettirmoqda. Ayniqsa, 2022–2023 yillardagi energetik inqirozdan keyin tabiiy gazni boshqa manbalar bilan almashtirish zaruratiga e’tibor kuchaydi.   Xulosa qilib aytganda, Osiyo dunyo bo‘yicha kumir ishlab chiqarishning 75 foizidan ortig‘ini ta’minlovchi markazga aylangan. Shuning uchun Osiyo davlatlari iqlim siyosati bo‘yicha global kun tartibida muhim rol o‘ynaydi. Aynan Pekin, Nyu-Dehli va Jakarta qabul qiladigan strategik qarorlar global chiqindilar hajmiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Muallif: Mirjalol Murtozayev 2025-yil 17-iyul kuni Kobulda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston, Afg‘oniston va Pokiston tashqi ishlar vazirlari uchrashuvi mintaqaviy infratuzilma taraqqiyoti yo‘lida muhim burilish dalolat bermoqda. Unda Trans-Afg‘on temiryo‘li bo‘yicha texnik-iqtisodiy asoslarni ishlab chiqishga oid uch tomonlama bitim imzolandi. Bu voqea oddiy logistika loyihasi emas, balki O‘zbekiston tashqi siyosatida geoiqtisodiy pragmatizm va strategik reallikka asoslangan yangi bosqichni boshlab berdi deyish mumkin.   O‘zbekistonning Trans-Afg‘on temiryo‘li loyihasiga bo‘lgan qiziqishi aslida so‘nggi global va mintaqaviy geosiyosiy o‘zgarishlar fonida qayta jonlandi deyish mumkin. So‘nggi yillarda O‘zbekiston Eronning Chobahor porti orqali Janubiy Osiyoga chiqish rejalarini faol ilgari surayotgan edi. Ushbu yo‘nalish ham mintaqaviy diversifikatsiya, ham Hindiston bilan bevosita iqtisodiy aloqalarni chuqurlashtirish nuqtai nazaridan istiqbolli hisoblanayotgan edi. Biroq, so‘nggi oylarda yuz bergan geosiyosiy vaziyatlar, xususan, Eron va Isroil o‘rtasidagi to‘qnashuvlar, Eronning g‘arb mamlakatlari bilan aloqalari tobora yomonlashuvi va bu jarayonda Hindistonning Eronni yetarli darajada qo‘llab-quvvatlamaganligi fonida Chobahor portiga chiqish loyihasi murakkablashtirayotgani ayon bo‘la boshladi. Shuningdek, joriy yilning 21-may kuni Pekinda Xitoy-Afg‘oniston-Pokiston tomonlari o‘rtasidagi uchrashuvda o‘zaro aloqalarni iliqlashganligi ko‘rina boshladi. Ushbu omillar natijasida, Pokistonning Gvadar va Karachi portlariga nisbatan barqaror va ishonchli tanlov sifatida qarala boshlandi. Ayniqsa, Trans-Afg‘on temiryo‘l loyihasi orqali mazkur portlarga qisqa va tejamkor yo‘l ochilishi, O‘zbekiston tashqi savdosining yangi strategik yo‘nalishini asosli belgilashi mumkin. Shuningdek, Pokiston yo‘nalishi iqtisodiy samaradorlik, tranzit muddatining qisqarishi va logistika xarajatlarining kamayishi kabi afzalliklarni ham taqdim etishi mumkin.   Ushbu temir yo‘l bitimining asoslarini bir necha bosqichda ko‘rish mumkin:   Birinchidan, Trans-Afg‘on temiryo‘liga nisbatan xavfsizlik tomonlama savollar mavjud bo‘lishiga qaramasdan, nisbatan qisqaroq, tezroq amalga oshiriladigan va hozirda siyosiy irodaga tayangan yo‘nalish sifatida qaralmoqda. Afg‘onistonning hozirgi hukumati bilan Tashkent o‘rtasida barqaror muloqot mavjudliligi ikki tomonlama manfaatlar bir-birini to‘ldirmoqda. Pokiston bilan yaqin energetik va transport aloqalari bu loyihani yanada strategiklashtirishi mumkin.   Ikkinchidan, Shimoldagi an’anaviy savdo yo‘llarining dolzarbligi tobora susayib borayotgan, Kaspiy dengizi orqali Eron yo‘nalishi esa katta infratuzilma sarmoyalarini talab qilayotgan bugungi sharoitda, Trans-Afg‘on transport koridori butun Markaziy Osiyo uchun yangi geoiqtisodiy tayanch nuqtasiga aylanmoqda. Bu loyiha nafaqat yuk tashish tizimi sifatida, balki mintaqaviy integratsiya, energetika diplomatiyasi va eksport strategiyasining kaliti sifatida namoyon bo‘lmoqda. Temiryo‘l orqali elektr energiyasini Afg‘oniston orqali Janubiy Osiyoga uzatish imkoniyati yuzaga kelmoqda. Ayniqsa, CASA-1000 loyihasining amalga oshirilishi O‘zbekiston va qo‘shni davlatlar uchun eksport hajmlarini oshirish, energiya bozorida ishtirokni kuchaytirish imkonini berishi mumkin. Bundan tashqari, Gvadar va Karachi portlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqish orqali O‘zbekiston Hind okeani bo‘ylaridagi strategik bozorlar bilan barqaror aloqalarni yo‘lga qo‘yishi mumkin. Shuningdek, ushbu koridor orqali Fors ko‘rfazi davlatlari, xususan Saudiya Arabistoni, BAA va Qatarning energetika va investitsion loyihalariga kirish yo‘llari ochiladi. Bu esa faqat iqtisodiy emas, balki siyosiy va diplomatik hamkorlikning ham yangi fazasiga olib keladi. Shu nuqtai nazardan Kobulda imzolangan hujjat nafaqat infratuzilma bitimi, balki uzoqni ko‘zlagan, ko‘p qatlamli manfaatlarni birlashtiruvchi strategik siyosiy tanlovdir.   Uchinchidan, Transafg‘on temiryo‘li - bu nafaqat transport loyihasi, balki O‘zbekistonning Janubiy Osiyo, Hindiston va Fors ko‘rfazi bozorlariga chiqishini ta’minlovchi geoiqtisodiy yo‘l. Ushbu yo‘nalish orqali yuk tashish muddati 35 kundan 5-7 kunga qisqaradi, konteyner narxlari esa 900 dollardan 286 dollargacha arzonlashadi. Bunday sharoitda O‘zbekiston eksport-import jarayonlarini raqobatbardosh va barqaror shaklga keltiradi. Loyihaning moliyaviy va siyosiy qo‘llab-quvvatlanishi ham muhim. Xitoyning “Bir makon - bir yo‘l” tashabbusi, Rossiyaning tranzit diplomatiyasi va Pokistonning port siyosati bu loyihaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri integratsiya bo‘lishi mumkin. Bu esa O‘zbekiston tashqi siyosatining “multi-vektor” tamoyiliga mos keladi.     To‘rtinchidan, Kobuldagi uchrashuvda tashqi ishlar vaziri Baxtiyor Saidovning Afg‘oniston Bosh vaziri Mulla Hasan Oxund, tashqi ishlar vaziri Amirxon Muttaqiy hamda ichki ishlar vaziri Xalifa Sirojiddin Haqqoniy bilan muloqoti Toshkentning faollashgan tashqi siyosatiga dalildir. Bu uchrashuvlar Afg‘oniston hukumati rahbariyati bilan doimiy siyosiy muloqotni yanda oshrish, iqtisodiy ishonchni mustahkamlash va xavfsizlik kafolatlarini shakllantirishga qaratilgan deyish mumkin. Shuningdek, bu Afg‘onistonni mintaqaviy integratsiyaning ajralmas qismi sifatida ko‘rish istagini anglatadi. Shu orqali O‘zbekiston o‘zini Markaziy va Janubiy Osiyo o‘rtasida tranzit markaziga aylantirish, regional diplomatiyada “ko‘prik” vazifasini bajarish konsepsiyasini amalga oshirmoqda.   Xulosa. Trans-Afg‘on temiryo‘li loyihasi - bu O‘zbekiston tashqi siyosatining real geoiqtisodiy transformatsiyasidir. Bu tashabbus faqatgina transport infratuzilmasini emas, balki siyosiy ishonch, savdo xavfsizligi va mintaqaviy muvozanatni yaratishi ko‘zda tutilgan. Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligidagi tashqi siyosat izchil ravishda geosiyosiy pragmatizm va mintaqaviy barqarorlik ustunligiga asoslanmoqda. O‘zbekiston o‘zini normativ tashabbuskor va strategik yo‘nalish belgilovchi davlat sifatida shakllantirmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Muallif: Shoxro‘zbek Gulmetov   Eron-Isroil qarama-qarshiligi mintaqaviy doiradan chiqib, xalqaro hamjamiyatning e’tiborini tortgan murakkab geosiyosiy muammoga aylangan. So‘nggi voqealar fonida yirik xalqaro o‘yinchilar faol munosabat bildirib, ushbu qarama-qarshilikdagi o‘z manfaat va pozitsiyalarini ochiq ifoda etmoqda. Hindiston, an’anaviy tarzda Eron Islom Respublikasi bilan uzoq yillik strategik sheriklikda bo‘lgan hamda mintaqaviy siyosatida eron omilining ahamiyatini ko‘p bor ta’kidlab kelgan davlat sifatida, muvozanatli va ehtiyotkorona pozitsiyani egalladi. SHHTning qator a’zo davlatlaridan farqli o‘laroq, Nyu-Dehli Isroil harakatlarini bevosita qoralamadi, balki vaziyatning keskinlashuviga barham berishga chaqirib, amalda neytral pozitsiyani egalladi, biroq bu bilan birga Tel-Avivga diplomatik darajada ehtiyotkor yaqinlashuv elementlarini ham namoyon etdi.   Siyosiy yaqinlik va strategik uyg‘unlik Hindistonning Isroil harakatlarini qoralashdan tiyilish sabablarini tushunish uchun, Hindiston-Isroil munosabatlarining, ayniqsa siyosiy va strategik o‘lchamdagi xususiyatlariga e’tibor qaratish zarur. Nyu-Dehlining SHHT a’zolari tomonidan bildirilgan umumiy pozitsiyaga qo‘shilmasligi Hindiston tashqi siyosatining pragmatik yo‘nalishini aks ettiradi. Mojaroda ishtirok etayotgan ikkala tomon ham muhim hamkorlar bo‘lgan holatlarda davlatlar ko‘pincha o‘z milliy manfaatlari va uzoq muddatli strategik hisob-kitoblarga asoslanib, neytral yo‘nalishni tanlaydi.   Hindistonning Isroil bilan hamkorligi bir necha yillardan beri rivojlanib kelmoqda va u mudofaa, texnologiyalar hamda razvedka kabi yo‘nalishlarni qamrab oladi. 2023-yil oktabr oyida HAMAS tomonidan Isroil hududiga amalga oshirilgan hujumdan so‘ng Hindiston Tel-Aviv bilan birdamlik ifoda etdi. Bunga javoban, Hindiston tomonidan Pokiston hududida o‘tkazilgan “Sindhur” operatsiyasi vaqtida Isroil Nyu-Dehliga diplomatik ko‘mak ko‘rsatdi. Mazkur harakat esa tinch aholi orasida talafotlar bo‘yicha xabarlar sababli xalqaro hamjamiyatda xavotir uyg‘otdi.   2025-yil aprel oyida Isroil prezidenti Gersog Hindistonning yangi elchisi bilan uchrashuvda, ayniqsa geostrategik hamkorlik doirasida ikki tomonlama aloqalarni chuqurlashtirish muhimligini ta’kidladi, shuningdek, Isroilda Hindistonga nisbatan ijobiy munosabat shakllanganini qayd etdi. 2025-yil 13-iyun kuni ertalab BMT Bosh Assambleyasi G‘azoda o‘t ochishni to‘xtatishga chaqiruvchi rezolyutsiyani qabul qildi. Hindiston esa, Isroilning an’anaviy ittifoqchilari – Fransiya, Buyuk Britaniya va Germaniya – bu hujjatni qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa-da, ovoz berishda betaraf qoldi.   Bunday harakatlar Hindistonning muhim hamkorlar, xususan Isroil bilan muvozanatni saqlashga bo‘lgan intilishini ko‘rsatadi. Biroq insonparvarlik rezolyutsiyasi bo‘yicha betaraflik, Hindiston va Isroilning musulmon dunyosidagi qator jarayonlarga nisbatan yondashuvlari o‘xshash ekanligini hisobga olgan holda, ushbu mojarodagi insoniy jihatlarga yetarli sezgirlik yo‘qligi sifatida talqin qilinishi mumkin.   Nyu-Dehlining iqtisodiy ustuvorliklari Hindiston-Isroil munosabatlari faqat siyosiy anglashuvga emas, balki tobora kengayib borayotgan iqtisodiy sheriklikka ham tayanadi. Nyu-Dehli bu yo‘nalishni Eron bilan amalga oshirilayotgan loyihalar, xususan Chabahar porti va “Shimol-Janub” koridori bilan solishtirganda ancha istiqbolli deb hisoblaydi. 2025-yil fevral oyida o‘tkazilgan Hindiston-Isroil biznes forumi 100 dan ortiq yetakchi kompaniyani birlashtirdi. Isroil iqtisodiyot vaziri forum davomida Hindiston va AQSh bilan hamkorlikni mustahkamlash geosiyosiy ahamiyatga ega ekanini ta’kidladi.   2024-yilda Hindiston va Eron o‘rtasidagi savdo hajmi 4,13 mlrd AQSh dollarini tashkil etdi, Isroil bilan esa bu ko‘rsatkich 6,53 mlrd dollarga yetdi. Hindiston savdo va sanoat vaziri Piyush Goyal ikki tomonlama savdo hajmini o‘n baravarga oshirish zarurligini bildirdi, bu esa Isroil bilan iqtisodiy muloqot ustuvor yo‘nalish ekanini yana bir bor tasdiqladi.   Bundan tashqari, I2U2 (Hindiston, Isroil, AQSh, BAA) va IMEC (India-Middle East-Europe Corridor) kabi ko‘p tomonlama tashabbuslar ikki davlat o‘rtasidagi iqtisodiy yaqinlikni mustahkamlashda muhim rol o‘ynamoqda. I2U2 oziq-ovqat xavfsizligi, yashil energiya va xususiy sektorni qamrab oladi, 2030-yilgacha Hindistonda 500 GW toza energiya quvvatiga erishish hamda 2 mlrd dollarlik agrosanoat investitsiyalari rejalashtirilgan.   AQSh tomonidan qo‘llab-quvvatlangan IMEC esa Hindistonga Yaqin Sharq va Yevropa bozorlariga barqaror va samarali kirishni ta’minlaydi. Sanksiyalar fonida bu yo‘nalish Eron bilan “Shimol-Janub” koridoriga nisbatan ishonchliroq va qulayroq muqobil sifatida qaralmoqda. Shu bilan birga, AQSh uchun IMEC – bu Xitoyning “Bir makon – bir yo‘l” tashabbusiga javob va Hindiston bilan strategik yaqinlikni mustahkamlash vositasidir.   Harbiy-texnik hamkorlik Isroil Pokiston bilan keskinlik ortgan paytlarda Hindiston uchun ishonchli strategik hamkor bo‘lib xizmat qilgan. “Sindhur” operatsiyasi davomida Isroil Hindistonga zamonaviy havo mudofaa tizimlari (Barak 8) va HAROP turidagi “kamikadze” dronlarini yetkazib berdi. Ular dushmanning muhim strategik obyektlariga aniq zarbalar berishda samarali qo‘llanildi.   Bu dronlarning muvaffaqiyatli qo‘llanishi Ozarbayjon tomonidan Qorabog‘ mojarosida ham namoyon bo‘lgan. Hindiston-Isroil harbiy-texnik hamkorligi qurol yetkazib berish bilan cheklanmaydi: u qo‘shma mashg‘ulotlar, kiberxavfsizlik, zamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqish va harbiy kadrlar tayyorlashni ham o‘z ichiga oladi. Bunday kompleks hamkorlik nafaqat operativ muvofiqlikni, balki strategik barqarorlikni ham mustahkamlaydi.   Raqamli diplomatiya doirasida qo‘llab-quvvatlash Isroil Hindistonga nafaqat harbiy, balki raqamli maydonda ham faol ko‘mak bermoqda. Raqamli diplomatiya umumiy chegarasi bo‘lmagan ikki davlat o‘rtasida aloqalarni mustahkamlovchi muhim vositaga aylandi. Davlat organlari va fuqarolik jamiyatlari o‘rtasida onlayn platformalarda yuqori darajadagi o‘zaro anglashuv mavjud. Madaniy, ta’limiy va ilmiy yo‘nalishlardagi qo‘shma tashabbuslar ikki xalq o‘rtasida ijobiy imidj va o‘zaro ishonchni kuchaytirmoqda.   Xulosa Hindiston-Isroil munosabatlari Nyu-Dehlining tashqi siyosatidagi pragmatik va moslashuvchan yondashuvini aks ettiradi. Eron-Isroil mojarosi fonida kuchayib borayotgan geosiyosiy tanglik sharoitida Hindiston bir tomonlama bayonotlardan tiyilib, barcha muhim tashqi siyosiy o‘yinchilar bilan ishchan aloqalarni saqlashga harakat qilmoqda.   Isroil bilan texnologiyalar, xavfsizlik va savdo sohasidagi hamkorlik Hindiston tashqi siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda, biroq yagona ustuvorlik emas. Nyu-Dehli o‘z manevr imkoniyatlarini saqlab qoladi va mintaqadagi kuchlar muvozanatining o‘zgarishi yoki milliy manfaatlar asosida hamkorlikni qayta ko‘rib chiqishga tayyor. Bunday yondashuv Hindistonga diplomatik moslashuvchanlikni saqlash va tashqi siyosatda qat’iy majburiyatlardan qochishga imkon beradi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Markaziy Osiyoda suv resurslari masalasi tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Bir qator mutaxassislar, ayniqsa ijtimoiy tarmoqlarda, 2050-yilga kelib mintaqada chuchuk suv tanqisligi keskin tus olishi mumkinligi haqida tashvishli bashoratlar qilmoqda. Bunday baholashlar iqlim o‘zgarishi, aholi sonining o‘sishi, shuningdek, suv iste’moli tarkibida qishloq xo‘jaligi sektorining ustunligi bilan asoslanmoqda.   Ta’kidlash joizki, Markaziy Osiyoda foydalaniladigan suvning 90 foizdan ortig‘i qishloq xo‘jaligi ehtiyojlariga sarflanadi. O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich 92 foiz atrofida bo‘lib, suv resurslarining katta qismi sholi va paxta sug‘orishga ketadi. Taqqoslash uchun: rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligiga mavjud suvning 30-40 foizi to‘g‘ri keladi. Shu bilan birga, mintaqada maishiy va ichimlik suvi ta’minoti 8 foizdan kamni tashkil etadi. Bu aholi uchun suv tanqisligi jiddiy muammo emasligini anglatadi - asosiy vazifa qishloq xo‘jaligida suvdan foydalanishni optimallashtirishdir.   O‘zbekistonda ushbu nomutanosiblikni bartaraf etish choralari ko‘rilmoqda. Suv xavflarining ko‘lamini anglagan holda, mamlakat so‘nggi yillarda suv siyosati sohasida keng qamrovli islohotlarni amalga oshirishga kirishdi. Ustuvor yo‘nalishlar qatoriga sug‘orish infratuzilmasini modernizatsiya qilish, suv tejaydigan texnologiyalarni joriy etish, tomchilatib va yomg‘irlatib sug‘orish usullarini kengaytirish, shuningdek, suvdan foydalanishni hisobga olish jarayonlarini raqamlashtirish kiradi. Davlat gidrotexnik inshootlarga sarmoya kiritmoqda va suv resurslarini boshqarish modellarini takomillashtirmoqda, ayniqsa transchegaraviy daryolar havzalarida xalqaro hamkorlikka alohida e’tibor qaratmoqda.   Qishloq xo‘jaligini diversifikatsiya qilish va kam suv talab qiladigan ekinlarga o‘tish asosiy yo‘nalishlardan biriga aylanmoqda. Shu nuqtai nazardan, 2025-yilda eng ko‘p suv talab qiladigan ekinlardan biri bo‘lgan sholi yetishtirishga yondashuvlarni qayta ko‘rib chiqish to‘g‘risida qabul qilingan qaror muhim qadam bo‘ldi. Muqobil variant sifatida fermerlarga iqlim o‘zgarishlariga chidamliroq va intensiv sug‘orishga kamroq bog‘liq bo‘lgan ekinlarga o‘tish taklif etilmoqda.   Shu bilan bir vaqtda, sholichilikda resurs tejaydigan texnologiyalarni joriy etish, ekstremal harorat va qurg‘oqchilikka moslashgan yangi navlardan foydalanish boshlanadi. 2026 yildan boshlab tomchilatib sug‘orish usulida sholi yetishtirish bo‘yicha tajriba loyihasi kengaytiriladi. Hozirgi vaqtda sholi asosan suvga bostirilgan maydonlarda yetishtiriladi. Muhimi, bu jarayonga xalqaro ekspertlar, jumladan KOPIA (Janubiy Koreya) markazi mutaxassislari faol jalb etiladi.   Shunday qilib, O‘zbekiston suvni boshqarish masalalariga strategik yondashuvni va suv tanqisligi kuchayib borayotgan sharoitda amaliy harakatlarga tayyorligini namoyish etmoqda. Suvdan oqilona foydalanish va agrar siyosatni qayta ko‘rib chiqishga qaratilgan oldini olish chora-tadbirlari majmuasi mintaqaning boshqa mamlakatlari uchun namuna bo‘lib xizmat qilishi va Markaziy Osiyoda barqaror suv xavfsizligini shakllantirishga hissa qo‘shishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Muallif: Mirjalol Murtozayev   2025-yil 3-iyul kuni Ozarboyjonning Xonkandi shahrida bo‘lib o‘tgan Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti sammiti doirasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Afg‘oniston muvaqqat hukumati bosh vazirining iqtisodiy masalalar bo‘yicha o‘rinbosari vazifasini bajaruvchi Mulla Abdul G‘ani Barodar bilan O‘zbekiston va Afg‘oniston o‘rtasida ilk bor Oliy darajadagi uchrashuv bo‘lib o‘tdi. Ushbu sammit doirasida bo‘lib o‘tgan uchrashuv O‘zbek diplomatiyasi afg‘on yonalishida yanda faollashganidan dalolat bermoqda. Umuman oladigan bo‘lsak 2021-yildan buyon o‘zbek diplomatiyasi Afg‘on yo‘nalishida faollashib kelayotgan edi, endi yangi sahifa ochildi ya’ni yuqori darajadagi rahbariyat uchrashuvlari tashkil etildi. Bu O‘zbekiston Afg‘onistonga befarq emasligi, balki borgan sari o‘zini diplomatiyasini rivojlantirib va faollashtirib yuborayotganligidan dalolat bermoqda.   Bundan kelib chiqadiki O‘zbekiston Afg‘oniston bilan faqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqatda emas balki xalqaro formatlarda ham diplomatiyasini qo‘llashni boshladi. Kelgusida ham O‘zbekiston bu kabi formatlarda faollik ko‘rsatishi mumkin. Xususan, SHHT ning navbatdagi 31-avgust va 1-sentabrlarda Xitoyda bo‘ladigan sammitida ham Afg‘oniston ishtirokini kutish mumkin. Anchadan buyon O‘zbek tomoni tashkilot doirasida “SHHT-Afg‘oniston” muloqot guruhining faoliyatini qayta tiklash haqidagi taklifi bilan chiqayotgan edi. Binobarin, bunda ham rivojlanishlar kutilishi mumkin. Shuningdek, O‘zbekiston Turkiy Davlatlar sammiti doirasida yoki boshqa tashkilotlar doirasida ham Afg’onistonni jarayonlarga qo‘shishi imkoniyati paydo bo‘lmoqda. O‘zbekiston Afg‘oniston masalasida xalqaro o‘zaro kelishilgan va har tomonlama siyosiy balansga asoslangan yondashuvni olg‘a surmoqda. Bu a’loqalarni yangi bosqichga ko‘targan holda, o‘zbek diplomatiyasini ham boshqa darajaga olib chiqmoqda. Ya’ni Afg‘onistonga yondashuv shu zayilda davom etishligi oydinlashmoqda va uni xalqaro ham jamiyat bilan a’loqalarini rivojlantirishiga yordam bermoqda.   Afg‘onistonni xalqaro hamjamiyatga birdan kirib ketishi mushkul. O‘zbekiston bu borada ishlarni qadam va qadam amalga oshishiga o‘zini hissasini qo’shayapti. Ya’ni shu darajadagi oliy uchrashuvlar boshqa davlatlarga ham o‘rnak bo’lishi, Afg‘onistonga e’tibor ko‘payishiga va o‘z o‘rnida afg‘on xalqini o   ‘ylagan holda gumanitar yordamlarni oshishiga ham xizmat qilishi mumkin. Shuningdek, bu borada O‘zbekiston tomoni “BMT doirasida Afg‘onistondagi real holatni yetkazish” tashabbusini ilgari surishini bildirdi.   Uchrashuv mobaynida davlatlar o‘rtasida bir necha sohalarga e’tibor qaratildi:   Birinchidan, transport a’loqlarini rivojlantirish sohasida Transafg‘on temir yo‘li loyihasi yanabir bor ta’kidlanib, bu loyihani jadallashtirish va amaliy jihatdan harakatlarni oshirish kerakligi aytib o‘tildi. Koridor O‘zbekistonni Afg‘oniston orqali Pokistonning Peshovar va undan Hind okeani portlariga bog‘lashi, transport xarajatlarini sezilarli kamaytirishi va yuk yetkazish vaqtini qisqartirishi ushbu loyihaning asosiy ustunliklaridir. Shuningdek, Termiz xalqaro savdo markazini rivojlantirish kabi qator aniq tashabbuslar ham muhokama qilinib, bu orqali afg‘on tovarlari, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini Markaziy Osiyo va Rossiyaga eksport qilishda O‘zbekistonning tranzit imkoniyatlaridan foydalanishi mumkin.   Ikkinchidan, O‘zbekiston tomoni bir qator sohalarga sarmoya kiritish mumkin. Bunda Balx-Hirot-Qandahor temir yo‘li, sement va to‘qimachilik ishlab chiqarish, elektron boshqaruv tizimlari, tuz konlarini qayta ishlash, neftni qayta ishlash zavodlari asosiy sohlar ekanligi bayon etilib, bu holat Afg‘onistondagi iqtisodiy faoliyatning faollashuviga xizmat qilishi bilan birga, O‘zbekistonni asosiy investor davlatlardan biriga aylantirishi mumkin.   Uchinchidan, Mulla Barodar O‘zbekiston bilan Afg‘oniston ikki tomonlama savdo aylanmasi 1 milliard dollardan oshganini ta’kidladi va uni 2 milliard dollargacha oshirish istagini bildirdi. Bu prognoz haqiqatga yaqin, chunki 2024-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekiston va Afg‘oniston o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 1,13 milliard dollardan oshdi (2023-yilga nisbatan 30,7 foizga ko‘p), shundan 1,09 milliard dollari O‘zbekiston tovarlari va xizmatlari eksportiga to‘g‘ri keladi. 2025-yilning yanvar-may oylarida savdo hajmi 622 mln dollargacha o‘sdi, bu o‘tgan yilning besh oylik ko‘rsatkichidan 62,8 foizga ko‘pdir. Shu o‘rinda, Kobul va Mozori Sharifda O‘zbekiston savdo uylarining ochilishi va 2025-yil iyun oyida imzolangan Imtiyozli savdo to‘g‘risidagi bitim savdo diplomatiyasining aniq ko‘rinishini asoslantirmoqda.   To‘rtinchidan, mazkur muloqot yakunida har uch oyda bir marta yig‘ilib, erishilgan kelishuvlar ijrosini muvofiqlashtirib boradigan qo‘shma ishchi guruh tuzishga kelishib olindi. Bu yangilik ikki tomonlama hamkorlikka strategik tizimlilik va institutsional izchillik bag‘ishlashi aniq.   Xulosa qilib shuni aytish mumkunki, O‘zbekiston va Afg’oniston o‘rtasida boshlangan ilk oliy darajadagi uchrashuv keying qadamlarni shakillantirishda Afg’onistonni bosqichma-bosqich mintaqaviy hamkorlikka jalb etish, uni savdo-tranzit yo‘laklari va sarmoya oqimlariga ulash orqali ichki barqarorlikka yetaklashi mumkin. Shu ma’noda, Toshkentning bu yo‘nalishda olib borayotgan tashqi siyosati ijobiy natijalarga yo‘naltirilgan pragmatik diplomatiya namunasi bo‘lib xizmat qilmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Muallif: Sanjarbek Tilavoldiyev   Joriy yilning 30-iyun va 1-iyul sanalarida Qatar poytaxti Doha shahrida BMT boshchiligida afg‘on masalasida navbatdagi uchrashuv bo‘lib o‘tdi. Shuni aytish joizki, Tolibon hukumati Doha formatidagi uchrashuvlarda ikkinchi bor rasman ishtirok etmoqda. Bu shuni anglatadiki, Tolibon hukumati o‘zining diplomatik imkoniyatlarini kengaytirmoqda va xalqaro maydonda o‘zining manfaatlarini himoya qilishga intilmoqda. Bundan avval, agar ular bu kabi uchrashuvlarda tanqidga uchrashdan qo‘rqgan bo‘lsa, endi ular tanqidni ijobiy qabul qilib, unga yechim izlashga va xalqaro maydonda unga javob izlashga harakat qilmoqda.   Ushbu Doha formatidagi uchrashuvlarning asosiy e’tibori Afg‘onistonda narkotik moddalarning, xususan afyunni yetishtirish masalasiga qaratildi. Afyun yetishtirish Afg‘onistonda uzoq yillardan beri asosiy daromad manbayi bo‘lib kelgan, ammo Tolibon hukumati hokimiyatga kelganidan so‘ng bu ko‘rsatkich keskin pasaya boshladi. Statistikalarga ko‘ra, Tolibon hokimiyatga kelganidan keyin afyun yetishtiriladigan ekin maydonlari 2024-yilga kelib 232 000 gektardan 7 382 gektarga qisqartirilgan. Ushbu ko‘rsatkichlarni yanada kamaytirish uchun hukumat, kerak bo‘lsa, kuchdan ham foydalanmoqda. Xususan, 2025-yilga kelib ham Badaxshonda Tolibon va aholi vakillari o‘rtasida bir qancha to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tgan. Bu esa shuni anglatadiki, Tolibon hukumati xalqaro maydonda o‘zini afyun yetishtiruvchi davlat sifatida ko‘rsatmoqchi emas, chunki bu uning xalqaro tan olinishi hamda Afg‘onistonga bo‘lgan gumanitar yordam va investitsiyalar kiritilishiga to‘sqinlik qilmoqda. Ular shu sababli bunga qarshi kurashib, o‘zini xalqaro maydonda ochiq davlat sifatida ko‘rsatmoqchi va konstruktiv dialogga tayyorligini namoyon etmoqda.   Shuningdek, BMT boshchiligida o‘tgan jarayonlarda Amerika Qo‘shma Shtatlari tomonidan Tolibonga nisbatan sukut saqlanmoqda va ayrim jihatlarda G‘arb tomonidan Tolibonga nisbatan tanqidlar bo‘lmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, Tolibon hukumatini ko‘proq Sharq mamlakatlari bilan yaqinlashishga undamoqda. Xususan, 2025-yil 30-iyun kuni Doha uchrashuvlaridan tashqari, Tolibon hukumati Pokiston, Xitoy va Rossiya bilan uchrashuvlarda qatnashdi va mintaqa siyosatiga bog‘liq muhim masalalar muhokama etildi. Bu kabi xatti-harakatlar esa Tolibon hukumatining diplomatik salohiyatini kuchaytirmoqda. Xususan, 2025-yil 3-iyulda Doha uchrashuvlaridan keyin Rossiya tomonidan Tolibon hukumati ilk bor tan olindi. Bu esa, o‘z navbatida, Afg‘onistonni ko‘proq Sharq davlatlariga yo‘naltirishda davom ettirishi mumkin, agar G‘arb uni inkor etishda davom etsa.   Umuman olganda, Tolibon hukumati ushbu uchrashuvlarda xalqaro maydonda o‘z nufuzini oshirishda ishtirok etdi. Ya’ni, ular bu ishtiroklari orqali narkotik savdosi ramzi bo‘lgan davlat sifatida emas, balki har qanday diplomatik muloqotga tayyor davlat sifatida namoyon bo‘lishga harakat qilishdi. Bu esa, o‘z navbatida, yaqin kelajakda Tolibon hukumatining yanada ko‘proq davlatlar tomonidan e’tirof etilish jarayonini tezlashtirishi va uning mintaqa siyosatidagi o‘rnini yanada oshirishga xizmat qilishi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.