Turkiy davlatlar tashkiloti o‘zaro farovonlik o‘sishini rag‘batlantirish, tinchlik va barqarorlikni mustahkamlash uchun yangi mintaqaviy va global landshaftlarni barpo etishning istiqbolli mexanizmiga aylanmoqda. Tashkilotning rivojlanish istiqbollari haqida – Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti dotsenti Rustam Maxmudov maqolasida. 2022-yil 11-noyabr kuni Samarqandda Turkiy Davlatlar Tashkilotining (OTG) birinchi sammiti boʻlib oʻtadi, unga Ozarbayjon, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Turkiya va Oʻzbekiston aʼzo, Vengriya va Turkmaniston esa kuzatuvchi maqomiga ega. Birinchi sammitning Samarqandda bo‘lishi tasodif emas. Ta’kidlash joizki, ushbu tashkilot faoliyatidagi burilish nuqtalaridan biri aynan O‘zbekistonning 2019-yilda o‘sha paytdagi Turkiy kengashga a’zo bo‘lishi, keyinchalik u UTCga aylangani bo‘ldi. O‘zbekistonning tashkilotga kirishining ahamiyati bir qancha omillar bilan belgilandi. Demografik ko'rsatkichlar bo'yicha 35 milliondan ortiq aholiga ega mamlakatimiz 83,3 million aholisi bilan UTCda Turkiyadan keyin ikkinchi o'rinda turadi. YaIM bo'yicha u Turkiya va Qozog'iston bilan birgalikda tashkilot mamlakatlari yetakchi iqtisodiy uchligini tashkil qiladi. Oʻzbekiston Markaziy Yevroosiyodagi barcha muhim geosiyosiy jarayonlarga tizimli taʼsir koʻrsatadi. Mamlakatimiz yuksak ta’lim va ilmiy bazaning mavjudligi bilan zamonaviy dunyo turkiy tamaddunining qudratli madaniy markazi sifatida ham faoliyat yuritmoqda. Soʻnggi yillarda amalga oshirilayotgan ochiqlik siyosati Oʻzbekistonni mintaqaviy jozibadorlik markaziga va ayni paytda nafaqat Markaziy Osiyo, balki boshqa qoʻshni makonlar uchun strategik ahamiyatga ega boʻlgan ijodiy gʻoyalar generatoriga aylantirmoqda. O‘zbekistonning yangi yo‘nalishi aholining ko‘p qismini turkiy xalqlar vakillari tashkil etgan mintaqani qayta tiklash jarayonlarining boshlanishiga olib kelganini inkor etib bo‘lmaydi. O‘zbekistonning UTCga kirishi shundan kelib chiqdiki, bugungi kunda Markaziy Osiyo, Janubiy Kavkaz va Kichik Osiyoning keng hududlaridagi rivojlanishni baholash va vaziyatni prognozlashda, endilikda bu omilni hisobga olmaslik mumkin emas. Turkiy davlatlar oʻrtasidagi hamkorlik. Bu, o'z navbatida, mintaqaning tobora murakkablashib borayotgan geosiyosiy, geoiqtisodiy, qiymat va madaniy suratiga qo'shimcha elementlarni kiritadi. Shunisi e'tiborga loyiqki, mintaqada turkiy o'lchovning kuchayishi Shanxay hamkorlik tashkiloti, MDH, davlatlar rahbarlarining maslahat uchrashuvlari kabi boshqa institutsional va tashkiliy jihatlarni rivojlantirish uchun yangi ma'no va rag'batlarni izlash bilan bir vaqtda sodir bo'lmoqda. Markaziy Osiyo davlati, Markaziy va Janubiy Osiyoning oʻzaro aloqadorligini mustahkamlash jarayonlari, AQSh, Yevropa Ittifoqi, Rossiya va Xitoy bilan “CA+” formatlari. Shu munosabat bilan, albatta, mustahkamlanib borayotgan turkiy oʻlchov UTC aʼzolari boʻlgan koʻplab boshqa tashkilotlar – Oʻzbekiston, Qozogʻiston, Qirgʻiziston va kuzatuvchi bilan maqsadli, tashkiliy va funksional qarama-qarshilikka kiradimi, degan savol tugʻilishi mumkin emas. davlat Turkmaniston. Bu savolga javob berish uchun dunyodagi hozirgi geosiyosiy vaziyatning rivojlanish tabiati va ko'p tomonlama munosabatlarni o'rnatish mexanizmlarini kontseptual tushunish bilan bog'liq bo'lgan bir-biri bilan chambarchas bog'liq ikkita jihatni hisobga olish muhim ko'rinadi. Ko'rinib turibdiki, dunyoning bir qutbli geosiyosiy tuzilishi va u tomonidan yaratilgan, ilgari barqarorlik va boylikni maksimal darajada oshirishni kafolatlagan globallashuv institutlari tizimlari, yangi institutsional iqtisodiyot tili bilan aytganda, asta-sekin o'tmishga aylanib bormoqda. Yangi institutsional tizimlarni shakllantirish zarurati uzoq vaqt davomida, shu jumladan AQShning o'zida ham globallashuvning mafkuraviy, moliyaviy, iqtisodiy va texnologik markazi sifatida muhokama qilinmoqda. AQSh Davlat kotibi Xillari Klintonning 2012-yilda Singapur menejment universitetida “Yangi ipak yo‘li” konsepsiyasiga bag‘ishlangan nutqini eslash o‘rinlidir. O‘shanda u shunday degan edi: “Biz Ikkinchi jahon urushidan keyin zamonaviy dunyo tartibini barpo etgan, misli ko‘rilmagan xavfsizlik va farovonlikni ta’minlovchi institutlar va kelishuvlarni yaratgan avloddan o‘rnak olishimiz kerak. Biz ham xuddi shunday yo‘ldan borishimiz, bundan-da uzoqni izlashimiz va kelgusi 100 yil davomida xavfsizligimiz va farovonligimizni ta’minlaydigan kelishuvlar tuzish uchun yanada ko‘proq harakat qilishimiz kerak”.[1]Shuningdek, tashqi siyosatining mohiyatini global savdo-iqtisodiy va texnologik o‘yinning avvalgi qoidalarini o‘zgartirishga urinish sifatida tavsiflash mumkin bo‘lgan prezident Donald Trampni ham eslash mumkin. Hozirgi kunda jahon siyosati, iqtisodiyoti va mafkurasidagi qarama-qarshiliklar va keskinlik nuqtalarining ko'payishi, bu borada nafaqat eski institutlarning charchaganligi ko'rsatkichi, balki yangi global qoidalarni qurishga urinish sifatida ham talqin qilinishi mumkin. va moliyaviy, iqtisodiy va texnologik kuchlar o'rtasidagi muvozanat. Shu bilan birga, muammo shundaki, rivojlanayotgan dunyoning muhim segmentlarida bu jarayon 19-20-asrlar uchun an'anaviy nuqtai nazardan qaraladi. Uning mohiyati yangi institutlar, avvalgidek, faqat yetakchi jahon kuchlari tomonidan shakllantirilishini kutishdan iborat. Biroq, bu nuqtai nazar zamonaviy dunyo haqiqatlariga to'liq mos kelmaydi. Kelajakdagi global landshaftni shakllantiradigan yangi o'yin qoidalari rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasidagi sa'y-harakatlarning yanada murakkab kombinatsiyasi orqali shakllantiriladi. Ular O‘zbekiston siyosatidan ko‘rinib turibdiki, Turkiya kabi muhim UTC a’zo davlati, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar bilan uyg‘unlikda yangi ko‘p tomonlama formatlarni barpo etishda yorqin faol pozitsiyani namoyish etayotgan siyosatidan ko‘rinib turibdiki, eng yirik formatni kutmasdan shakllantirilmoqda. aktyorlar o'yinning yangi qoidalarini kelishib olishlari. Turkiy hamkorlik ko‘lamining O‘zbekiston va uning UTC bo‘yicha hamkorlari ishlayotgan boshqa tashkilotlar va formatlar bilan ziddiyatga kirishi mumkinligi masalasiga kelsak, zamonaviy sharoitlarda ko‘p tomonlama hamkorlikni qurish modellarida davom etayotgan o‘zgarishlarni tushunish muhimdir. Agar dunyoning oldingi ikki qutbli va bir qutbli modellarida ko‘p tomonlama munosabatlar markazda buyuk davlatlar bo‘lgan va boshqa davlatlar ular atrofida to‘plangan paytda “markaz-chekka” sxemasi bo‘yicha qurilgan bo‘lsa, hozirda ko‘p tomonlama munosabatlar maydoni mavjud. mamlakatlar va tashkilotlar tomonidan taqdim etilgan markazlar va vaziyat rahbarlari. Ularning barchasi tarmoqlangan aloqalar, aloqalar va hamkorlik formatlarini tashkil etadi. Bu juda dinamik model bo'lib, o'tgan davrlarning statikasidan uzoqlashib, deb ataladigan narsalarni yaratadi. "sinergik ta'sir". Turkiy Davlatlar Tashkilotining yetakchi davlatlari, jumladan, O‘zbekiston ham o‘zlarining tashqi siyosatida aynan mana shu mantiqni ko‘rsatmoqda, bu esa turkiy davlatlar a’zosi bo‘lgan boshqa tashkilotlar va formatlar bilan UTCning ziddiyatga kirishish ehtimolini minimallashtirish haqida gapirishga asos beradi. . Bundan tashqari, UTC turkiy mamlakatlar ishtirokidagi boshqa ko‘p tomonlama formatlarning samaradorligini oshirishi mumkin, chunki u Markaziy Osiyo va Janubiy Kavkazda iqtisodiy, ilmiy va texnologik o‘sishning yana bir manbasini yaratadi. Shunday qilib, Turkiy Davlatlar Tashkiloti oʻzaro farovonlik, tinchlik va barqarorlik oʻsishini ragʻbatlantirish maqsadida oʻzining yangi institutlari va mamlakatlar oʻrtasidagi munosabatlar mohiyatini yangicha anglash bilan yangi mintaqaviy va global landshaftlarni barpo etishning istiqbolli mexanizmiga aylanishi kerak. O‘zbekiston 2022-2023-yillarda UTC raisi sifatida ushbu tashkilotni rivojlantirish bo‘yicha so‘nggi yillardagi qimmatli tajribasiga tayangan holda uzoq muddatli strategik poydevor yaratish uchun noyob imkoniyatga ega ekanligi muhim. davlatlararo munosabatlar orqali ham, tashkilotlar va hududlar o'rtasidagi hamkorlik orqali ham yangi turdagi samarali munosabatlar.

Rossiya ta'sirining susayishi bilan Si Tszinpin Markaziy Osiyo davlatlarining asosiy hamkoriga aylanishni yaqin istiqboldagi ustuvor vazifaga aylantiradi. 2-Milliy kongress Xitoy yetakchisi Si Tszinpinning rejasiga muvofiq o‘tmadi. Sobiq prezident Xu Tszintaoning kutilmaganda ommaviy ravishda hokimiyatdan chetlatilishi Xitoy Kommunistik partiyasining (KKP) yuqori a'zolari o'rtasida elita ichidagi kurash ehtimolini ko'rsatdi. Bosh vazir Li Ketsyan davlatning uzoq muddatli maqsadlari, ya'ni 2021 yilgacha mo''tadil farovon jamiyat (Syaokan) qurish va Xitoy Xalq Respublikasining 100 yilligiga qadar Xitoyni buyuk zamonaviy sotsialistik mamlakatga aylantirish borasida Si bilan hamfikr ekanligi ma'lum edi. Xitoy (XXR). Biroq iqtisodiy siyosatning asosiy konturlarini amalga oshirishda ularning fikrlari bir-biriga mos kelmadi. Masalan, Li “nol-COVID” siyosati, shuningdek, “Bir kamar va yoʻl” tashabbusiga (BRI) katta sarmoya kiritish borasida Si bilan kelishmadi. Xitoyning nol-Covid siyosati iqtisodiy sekinlashuvga olib keldi va omma orasida norozilikni qo'zg'atdi. 2014 yildan 2019 yilgacha Xitoy BRI mamlakatlariga 90 milliard dollar sarmoya kiritdi . Ammo kam daromadli rivojlanayotgan mamlakatlar BRI ishtirokchilarining salmoqli qismini tashkil etishini hisobga olsak, bu ishtirokchi mamlakatlar umumiy sonining 46 foizdan ortig'i - ularning ko'pchiligi Xitoydan qarzga ega. Bundan tashqari, Covid-19 tufayli deyarli barcha BRI mamlakatlari yalpi ichki mahsulotning (YaIM) salbiy o'sishini boshdan kechirdi va ularning to'lov qobiliyatini pasaytirdi, bu esa ushbu mamlakatlarning Xitoy oldidagi qarzlarini ikki baravar oshirdi. Oltmish sakkizta BRI ishtirokchilaridan yigirma uchtasi Jibuti, Laos, Maldiv orollari, Mo'g'uliston, Chernogoriya, Pokiston, Tojikiston va Qirg'iziston bilan o'z majburiyatlarini bajarmaslik xavfi yuqori .shunday qilishdan. Markaziy Osiyo diqqat markazida Siyosiy byuro doimiy qoʻmitasi tarkibiga asoslanib, koʻplab ekspertlar yangi aʼzolar shaxsan Si Szinpinga sodiq ekanini taʼkidladilar, bu uning hokimiyatni toʻliq birlashtirganidan darak beradi. Bu Si Szinpinga Xitoy kelajagi bo'yicha qarorlar qabul qilishda keng imkoniyat yaratadi. Alibaba asoschisi Jek Ma aytganidek, “Xitoy ulkan kemaga o'xshaydi. O'z yo'nalishini keskin o'zgartirish uchun, hatto bunday ehtiyoj bo'lsa ham, katta vaqt va kuch talab etiladi. Ko'pincha Xitoyning Markaziy Osiyoga nisbatan siyosati unchalik o'zgarmasligi taxmin qilinadi. Biroq, hozirgi iqtisodiy inqiroz va xalqaro tartibdagi tarkibiy o'zgarishlarni hisobga olgan holda, BRIni kuchaytirish orqali tuzatishlar kiritilishi mumkin. KKPning bosh mafkurachisi Van Xuningning Siyosiy byuro a'zosi sifatida saqlanib qolishi Xi o'zining uchinchi muddatida BRI targ'ibotini faollashtirishining aniq belgisidir. BRI muvaffaqiyati uchun Markaziy Osiyo muhim ahamiyatga ega ekanligini hisobga olsak, loyiha Xitoyning mintaqadagi siyosatida hal qiluvchi omil bo‘ladi. Bundan tashqari, BRI birinchi marta Qozog'istonda o'n yil oldin taqdim etilgani uchun Xitoy uchun loyihaning Markaziy Osiyodagi yutuqlarini ko'rsatishning ramziy ma'nosi bor. Bugungi kunga qadar Xitoy mintaqada BRIni juda kuchli bosmaslikka ehtiyot bo'ldi . Pekin Rossiyaning mintaqadagi rolini va eng muhimi, Markaziy Osiyo davlatlari va Xitoyning o‘zi o‘rtasidagi munosabatlardagi yangi tendentsiyalarni bashorat qilish qiyinligini tushunadi. Ammo bu Pekinning mintaqada mustahkam oʻrin olish niyatidan dalolat beradi va Moskva taʼsirini siqib chiqaradi. Birinchidan, Ukrainada davom etayotgan urush tufayli Rossiyaning Markaziy Osiyodagi roli zaiflashganini hisobga olsak , Xitoyning mintaqadagi mavqei mustahkamlanmoqda. Shunday qilib, amerikalik ekspertlarning fikricha , Rossiyaning ko‘plab qo‘shnilari uchun Ukrainadagi urush Moskva orbitasidan chiqib ketish jarayonini tezlashtirgan. Ayni paytda Markaziy Osiyoning ko‘plab davlatlari Rossiya bilan munosabatlarini qayta ko‘rib chiqmoqda va qayta ko‘rib chiqmoqda. Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jo‘mart To‘qayevning iyun oyida Sankt-Peterburg iqtisodiy forumida va Tojikiston prezidenti Imomali Rahmonning MDH oktabr sammitidagi keskin nutqlari, shuningdek, mintaqa davlatlarining yaqqol istagi. nozik hududiy masalalarni hal qilishikki tomonlama, Markaziy Osiyo davlatlarining mustaqillikka o'tishini yorqin ko'rsatadi. Rossiyaning tobora kuchayib borayotgani Xitoyga Markaziy Osiyodagi ta'siriga qarshi chiqish imkoniyatini beradi. Ukrainadagi urush davrida Moskvaning Pekinga strategik qaramligi Rossiyaning tarixiy ta'sir doirasiga bostirib kirishi uchun javob qaytarish imkoniyatini istisno qiladi. Ikkinchidan, aynan shu yilning o‘zida Si Tszinpin Markaziy Osiyoning boshqa yetakchilari bilan uch marta va deyarli bir marta yuzma-yuz uchrashdi, bu esa yuqori intensiv diplomatiyaning yangi to‘lqinidan dalolat beradi. Ushbu uchrashuvlarda o‘ttiz yillik ikki va ko‘p tomonlama munosabatlar sarhisob qilinib, kelgusidagi hamkorlik istiqbollari belgilab berildi. Shunday qilib, 2022-yil yanvar oyida boʻlib oʻtgan Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari va Xitoy rahbarining virtual sammitida Si Tszinpin bir qator muhim takliflar bilan chiqdi, jumladan, 2030-yilga borib tovar ayirboshlash hajmini 70 milliard dollarga yetkazish, ilgʻor texnologiyalar sohasida hamkorlikni chuqurlashtirish va 1200 nafar hukumatni taqdim etish. - homiylik stipendiyalari. Si Tszinpinning Markaziy Osiyoga pandemiya avj olgandan keyin birinchi xorijga safarini amalga oshirish qarori Xitoyning mintaqadagi raqobatchilari va hamkorlariga muhim signal berish uchun asosiy strategik qadamdir. Tashrif oldidan Xitoy prezidenti o‘z maqolalarini chop etib , unda keyingi o‘n yillikda Markaziy Osiyo-Xitoy munosabatlarini rivojlantirishning yangi bosqichi bo‘yicha siyosat konturlari va yo‘nalishlarini belgilab berdi. Si Tszinpinning sentyabr oyida Qozogʻiston va Oʻzbekistonga qilgan tashriflari tahlili Xitoyning mintaqadagi manfaatlaridan dalolat beradi. O‘zbekiston va Qozog‘iston bilan imzolangan qator hujjatlarda Xitoyning mintaqaga bo‘lgan qat’iy siyosiy sadoqati ifodalangan bo‘lib, Xitoy ommaviy axborot vositalarini tartibga soluvchi organlar va ularning Qozog‘iston va O‘zbekistondagi hamkasblari o‘rtasidagi hamkorlikka yangicha e’tibor qaratildi. Avvalroq xitoylik ekspertlar Markaziy Osiyo iqtisodiy rivojlanishiga katta sarmoya kiritayotganiga qaramay, mintaqada Xitoyga nisbatan salbiy qarashlar saqlanib qolayotganidan norozilik bildirgan edi. Bu, birinchi navbatda, xabardorlikning pastligi va Xitoy haqida ijobiy ma'lumotlarning yo'qligi bilan bog'liq edi. Ushbu bo'shliqni to'ldirish uchun har bir tomon o'rtasidagi ommaviy axborot vositalarining o'zaro ta'siri Xitoyning mintaqadagi yumshoq quvvat proektsiyasining asosiy vositasi bo'ladi. Uchinchidan, Si BRIni Markaziy Osiyoda Xitoy manfaatlarini amalga oshirishning muhim mexanizmi sifatida aniq belgilab berdi. Shanxay hamkorlik tashkilotining O‘zbekistonda bo‘lib o‘tgan sammitida Si Tszinpin BRI loyihalarini milliy rivojlanish strategiyalari va mintaqaviy hamkorlik tashabbuslari bilan to‘ldirish, shuningdek, ko‘p tomonlama va submintaqaviy hamkorlikni kengaytirish bo‘yicha sa’y-harakatlarni davom ettirishga chaqirdi. Markaziy Osiyoda mintaqaviy transport va kommunikatsiya aloqalariga ehtiyoj ortib bormoqda. Kelgusi yildan boshlab Pekin mintaqada muhim transport infratuzilmasini qurishda faol ishtirok etadi. Shu maqsadda yigirma yildan ortiqroq vaqtdan keyin O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Xitoy Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston (CKU) temir yo‘li qurilishi loyihasini qayta tiklaydi. ShHT sammiti arafasida uch davlatning tegishli organlari ushbu loyihani Xitoy moliyalashtirishi bilan amalga oshirish bo‘yicha kelishuv imzoladilar, shubhasiz, uni “BRI doirasida” qo‘yishdi. Ushbu ulanish loyihasi Xitoyning Markaziy Osiyo bozorlariga kirishini ta'minlashga qaratilgan, bu ayniqsa Ukrainadagi urush Evropaga olib boruvchi muhim yo'nalishlarga to'sqinlik qilganda dolzarbdir. Xitoyning BRIni tezroq amalga oshirishdan manfaatdorligi CKU temir yo'lini amalga oshirishda hal qiluvchi omilga aylanmoqda. Mutaxassislarning fikricha, CKU temir yo'li nafaqat Ikkinchi kontinental transport ko'prigining janubiy yo'lagini yaratibgina qolmay, balki uch mamlakatdan ishlab chiqarilgan mahsulotlar uchun yangi bozorlarni ham ochadi. Bu yo'nalish Xitoy tovarlarini Yevropaga tashish uchun eng qisqa yo'llardan biriga aylanadi va Pekinning mintaqaviy iqtisodiy ta'sirini oshiradi. Nihoyat, Covid-19 pandemiyasi natijasida Xitoy keng miqyosli majburiyatlardan ko'ra ko'proq maqsadli sarmoyalar kiritadi. Si Tszinpinning mintaqaga tashrifi Xitoyning mintaqaga ko'proq mablag 'sarflashini anglatadi, ammo bundan buyon ular shartsiz bo'lmaydi. Xitoy mintaqadagi iqtisodiy manfaatlarini muayyan siyosiy mezonlarga bog‘lash orqali himoya qilishga bel bog‘lagan. Ehtimol, dastlab bu shartlar nozik bo'ladi, lekin oxir-oqibat o'zgartirish uchun qattiqroq talablar qo'yiladi. Xulosa Pandemiya va Rossiya-Ukraina urushining salbiy iqtisodiy oqibatlari tufayli Markaziy Osiyo BRI va Xitoy tomonidan moliyalashtirilgan boshqa loyihalarni amalga oshirishni tezlashtirishdan umumiy manfaatdor. Shunga qaramay, Xitoyning yirik sarmoyalariga ishongan holda, ishtirokchi davlatlar "saxiy sharoitlar" ga umid qilmasliklari kerak. Mamlakatlar xitoylik moliyalashtirish, shu jumladan o'z iqtisodiyotlari va madaniyatlarining "sinikizatsiyasi" uchun yuqori narx to'lashi mumkin. Si uchun BRI mintaqaviy hamkorlik uchun ustuvor vazifa bo'lib qoladi, chunki Xitoy rivojlanayotgan mamlakatlar uchun asosiy donor bo'lishda davom etadi. Biroq, ba'zi BRI davlatlari Pokiston va Shri-Lanka tajribasidan o'rganadilar va siyosiy shartlar bilan Xitoy sarmoyalarini qabul qilishda ehtiyotkor bo'lishadi. Shunday qilib, BRI asta-sekin mintaqaviy infratuzilmani rivojlantirish rejasidan Markaziy Osiyo uchun xavfsizlik strategiyasiga aylanadi. Abbos Boboxonov Jahon Iqtisodiyoti va Diplomatiya Universitetining PhD talabasi, Istiqbolli Xalqaro tadqiqotlar instituti ilmiy xodimi. Ilgari u O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Strategik va mintaqaviy tadqiqotlar institutida ilmiy xodim bo‘lib ishlagan, uning asosiy mutaxassisligi Xitoy tashqi siyosati va ShHT masalalari bo‘lgan. Uning ilmiy qiziqishlari Xitoyning Markaziy Osiyodagi zamonaviy tashqi siyosati, Xitoyning yumshoq kuch siyosati, BRI va AIIB.

O‘zbekiston iqtisodiyoti va jamiyatining barqaror va izchil rivojlanishini ta’minlash uchun tabiiy gazga katta muqobil yo‘l yo‘q. Yangi "gaz ittifoqi" g'oyasi mintaqadagi g'ayrioddiy qattiq qish sharoitida juda muhim vaqtda paydo bo'ldi. Noyabr oyining ikkinchi yarmidan boshlab Markaziy Osiyoning bir qancha mamlakatlarida misli ko‘rilmagan energiya tanqisligi va tabiiy gaz taqchilligi kuzatildi. Bu Qozog‘istonda navbatdan tashqari prezidentlik saylovlariga to‘g‘ri keldi. Shunday qilib, Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jomart Tokayevning ikkinchi muddati boshlanganidan keyin Rossiyaga birinchi xorijiy tashrifi chog‘ida noyabr oyi oxirida “uch tomonlama gaz ittifoqi” g‘oyasi yangradi. Qozog‘iston rahbarining matbuot kotibi Ruslan Jeldibayning izoh berishicha : “...Qozog‘iston va Rossiya prezidentlarining Kremlda bo‘lib o‘tgan muzokaralarida asosiy e’tibor Rossiya, Qozog‘iston va O‘zbekiston o‘rtasida harakatlarini muvofiqlashtirish maqsadida “uch tomonlama gaz ittifoqi”ni yaratishga qaratildi. Rossiya gazini Qozog‘iston va O‘zbekiston hududlari orqali tashish uchun”. Keyingi bir necha kun ichida bu taklifni Kreml matbuot kotibi Dmitriy Peskov ishlab chiqdi va u energetika infratuzilmasini boshqaradigan qo'shma kompaniya yaratish haqida gapirdi. “Taklif ushbu uch davlat oʻrtasida hamkorlik qilish, infratuzilmani rivojlantirish, keyin esa tashqi bozorlar uchun maʼlum bir yuridik shaxs yaratishni nazarda tutadi”, dedi Peskov. Bu bayonot Rossiyaning tabiiy gaz eksporti yoʻnalishlarini Markaziy Osiyo yoʻnalishi boʻyicha kengaytirish va, ehtimol, Yevropa eksport bozoridagi yoʻqotishlarni qisman oʻrnini bosish istagidan dalolat beradi.

So‘nggi yillarda Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyoga qarashini o‘zgartirdi. Bu sa’y-harakatlar yaqinda Yevropa Ittifoqi-Markaziy Osiyo yetakchilarining birinchi sammiti bilan yakunlandi. 2022-yil oktabr oyi oxirida Yevropa kengashi prezidenti Sharl Mishel Ostonaga ilk rasmiy tashrifini amalga oshirdi va Markaziy Osiyoning barcha beshta davlati – Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekiston rahbarlari bilan sammit o‘tkazdi. Yuklab olish

Tahririyat eslatmasi: Avgust oyida The National Interest AQSh qoʻshinlarini olib chiqib ketganidan va Tolibon Kobulni egallab olganidan bir yil oʻtib Afgʻoniston boʻyicha simpozium uyushtirdi .  Biz turli mutaxassislardan quyidagi savolni berdik: "Bayden ma'muriyati Afg'oniston va Tolibon hukumatiga qanday munosabatda bo'lishi kerak?" Quyidagi maqola ularning javoblaridan biridir: Tolibon Afgʻonistonni egallab olganidan bir yil oʻtib ham xalqaro hamjamiyat Markaziy Osiyodagi yangi voqelikka qarshi kurashishda juda katta muammolarga duch kelmoqda. Xalqaro harbiy kuchlarning olib chiqib ketilishi va ilgari ular bilan hamkorlik qilgan afg'onlarning oz sonini evakuatsiya qilish Qo'shma Shtatlar va uning G'arb ittifoqchilarining obro'siga jiddiy putur yetkazdi. Evakuatsiya tartibsizliklari butun dunyo bo'ylab millionlab odamlarni hayratda qoldirdi va Tolibon hukmronligi uzoq kutilgan tinchlik, barqaror rivojlanish va farovonlik keltirmadi. Tolibonni Afg'oniston oldida turgan barcha muammolarda ayblab bo'lmaydi, chunki ular qashshoqlik darajasi yuqori, chet el yordamiga haddan tashqari qaramlik va boshqaruv apparati samarasiz rivojlanmagan davlatni meros qilib olgan. Tolibon ichki xavfsizlik bilan bog'liq vaziyatni yaxshilashi mumkin, ammo samarali boshqaruvda jiddiy muammolarga duch kelmoqda. Inklyuziv hukumatning yo‘qligi va ayollar huquqlarining hurmat qilinishi Tolibon va hozirgacha Tolibonni Afg‘onistonning qonuniy hukumati sifatida rasman tan olmagan aksariyat xalqaro hamjamiyat o‘rtasidagi eng yirik kelishmovchilikdir. G'arb davlatlari Afg'onistondagi harbiy va siyosiy ishtirokining o'tmishdagi tajribasini o'rganish uchun quyidagi saboqlarga e'tibor qaratishlari kerak: Birinchidan, davlat qurilishi asosan tashqi aralashuvga ta'sir qilmaydigan ichki jarayon bo'lishi kerak. Afg'oniston doimiy ravishda "loyihaviy yondashuv" yo'qligini va tashqaridan o'tkazilgan islohotlar zaif ekanligini isbotlab kelmoqda. Mojarolarni hal qilish va mojarodan keyingi tiklanish uchun tayyor echimlar mavjud emas. Mojarolar tugaganidan keyin mamlakatlarni qo'llab-quvvatlash bo'yicha ba'zi umumiy tamoyillar va yondashuvlar hali ham amal qiladi, ammo har bir holatda mahalliy hamjamiyatlarning etakchilik qilish muhimligiga e'tibor berish kerak.  Ikkinchidan, kuchlilar boshchiligida o‘ta markazlashgan hukumat barpo etish samara bermadi. Afg'onistonda markazlashmagan boshqaruvning tarixiy an'analari bor va shaxsiy rejimlar o'rnatilishini tan olmaydi. G'alati, Qo'shma Shtatlar va uning ittifoqchilari o'z tamoyillari va demokratik tartib-qoidalarga sodiqliklarini e'tiborsiz qoldirishga qaror qilishdi. 2001-2021 yillarda Afgʻoniston prezidentlari toʻgʻridan-toʻgʻri muvofiqlashtirish va aralashuv ostida qonuniylashtirildi.tashqi aktyorlar. Kobul hokimiyatni mustahkamlashga qaratilgan sa'y-harakatlariga qaramay, markaziy hukumat asosan G'arb tomonidan manipulyatsiya qilingan va mojarodan keyingi yarashuv va rivojlanish siyosatini amalga oshirish uchun zarur ichki yordamga ega emas deb qabul qilindi. Afg'onistondagi ushbu tajriba haddan tashqari markazlashtirilgan prezidentlik modeli xavfsizlik va barqarorlikni kafolatlamasligini yaqqol ko'rsatdi. Uchinchidan, G‘arb mintaqa davlatlari Afg‘onistondagi mojarodan keyingi tiklanish strategiyasini qanday ishlab chiqishi mumkinligidan bexabar edi. Afg'onistonning kelajagini qo'shnilarining muhim yordamisiz ko'rib chiqish va yig'ib bo'lmaydi. Turli sabablarga ko'ra Qo'shma Shtatlar Afg'oniston masalalari bo'yicha bir qancha mintaqa davlatlari bilan hamkorlik qilishdan qochdi yoki minimallashtirildi. Pokiston kabi davlatlar asosan tranzit yo'llari sifatida foydalanilganAfg'onistondagi operatsiyalar uchun zarur bo'lgan AQSh va G'arb harbiy infratuzilmasini joylashtirish. Afg'onistonni muhokama qiladigan barcha yirik xalqaro yig'ilishlar Yevropa, AQSh va Yaponiyada bo'lib o'tdi. Ularning barchasi mintaqadan juda uzoqda va mahalliy an'analar, kontekst va tarix haqida cheklangan tushunchaga ega. Afg'onistonga qo'shni davlatlarning xavotirlari va takliflari Qo'shma Shtatlar va uning ittifoqchilari tomonidan zo'rg'a siyosat varianti sifatida ko'rib chiqildi. Bayden ma'muriyati Afg'oniston bilan cheklangan tarzda aloqa o'rnatishga tayyor. Biroq, Tolibonning ko'plab siyosat masalalariga qattiq mafkuraviy yondashuviga qanday munosabatda bo'lish kerakligi haqida savollar qolmoqda. Hozirda Tolibon xalqaro hamjamiyat tomonidan tan olinishi kerakligi haqida bahslar davom etmoqda. Tolibon boshqa davlatlar bilan hamkorlik qilish uchun o'z ishonchini o'rnatishda qiyinchiliklarga duch keldi. Bayden ma'muriyati Afg'onistondagi xavfsizlik vaziyatini yaxshilash uchun nima qilishi mumkin?  Birinchidan, Tolibon va Qo'shma Shtatlar o'rtasida kuchli ishonch yo'q. Bunday sharoitda har qanday mazmunli muzokaralar olib borish samarali bo'lmaydi. Ayniqsa, AQShning “Al-Qoida” yetakchisi Ayman al-Zavohiriyga qarshi uchuvchisiz havo hujumidan so‘ng , Tolibonning ishonchliligi va halolligi haqida ko‘plab ochiq savollar paydo bo‘ldi. Biroq, Qo'shma Shtatlar va uning mintaqaviy hamkorlari uchun muhim bo'lgan cheklangan miqdordagi masalalarda hamkorlik qilish juda muhimdir. Giyohvand moddalar va noqonuniy qurol savdosi, transchegaraviy tahdidlar va chegara xavfsizligi Tolibon bilan hamkorlik qilmasdan hal qilib bo'lmaydigan dolzarb muammolardir. Ikkinchidan, Qo'shma Shtatlar va G'arb Afg'onistonning qo'shnilarini qo'llab-quvvatlash va yaqindan hamkorlik qilishda davom etishi zarur . Mintaqa davlatlari va G‘arb o‘rtasida muntazam almashinuvlarga qaramasdan, o‘zaro tushunishda hali ham ko‘plab bo‘shliqlar mavjud. Mintaqada rivojlanish va farovonlikka ko'maklashish aloqani yaxshilashni talab qiladi. G‘arb davlatlari Tolibonga qarshi sanksiyalarni buzmagan holda Afg‘onistonga muntazam ravishda gumanitar yordam jo‘natish yo‘llarini allaqachon topgan. Shu sababli, Markaziy Osiyodagi ulanish loyihalarini moliyalashtirish uning xavfsizligi, mustaqilligi va mustahkamligiga sarmoya kiritadi. AQSh va xalqaro koalitsiyadagi ittifoqchilarining asosiy e'tiborini Afg'onistondagi ijtimoiy-iqtisodiy qayta qurish va infratuzilmani rivojlantirish muammosiga qaratish lozim. Afg'on xalqining turmush darajasini yaxshilash AQSh siyosatini qo'llab-quvvatlashga, Tolibon ta'sirini kamaytirishga va millatlararo kurashni kamaytirishga yordam beradi. Mintaqa davlatlari bilan yaqin hamkorlik qilish Tolibon bilan aloqa yukini engillashtiradi. Hech kim Afg'onistonda yangi fuqarolar urushini ko'rishni istamaydi va Qo'shma Shtatlar bu sodir bo'lmasligiga ishonch hosil qilishdan manfaatdor. Akram Umarov , Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti Afg‘oniston tadqiqotlari markazi direktori. Uning tadqiqoti Markaziy Osiyo, Afg‘oniston va MDH mamlakatlarida xavfsizlikni o‘rganish, mojarolarni boshqarish, xalq diplomatiyasi va rivojlanish masalalarini qamrab oladi. Twitter: @umarov_akram

Tolibon Ashraf G'ani hukumatini hokimiyatdan olib tashlashning osonligi guruhning qudrati, mustahkamlanishi va mamlakatni to'liq nazorat qilishga tayyorligi haqidagi illyuziyani yaratdi. Xalqaro hamjamiyat Tolibondan Afgʻonistonda barqarorlikni taʼminlash va yagona hokimiyatni oʻrnatish va terrorizm va narkotik moddalar savdosi kabi xavfsizlik muammolarini bartaraf etish uchun butun mamlakatni ishonchli nazorat ostiga olishini kutgan edi. Biroq, AQSh zarbasiAl-Qoida rahbari Ayman al-Zavohiriy harakatning ishonchliligi va halolligi haqida savollar tug'diradi. Tolibon hokimiyat tepasiga kelganidan so‘ng o‘n bir oy ichida guruh bir qator jiddiy ichki muammolarga duch keldi, jumladan, chet ellik hamkorlar bilan aloqa qilish bo‘yicha fraksiyaviy to‘qnashuvlarning kuchayishi, pushtun millatchiligining kuchayishi va etnik ozchiliklarning harakatdan chiqib ketishi va uning qobiliyatsizligi. davlat boshqaruv tizimini barqarorlashtirish. Birinchidan, deyarli Tolibon hokimiyatni qo‘lga kiritgan paytdan boshlab guruh ichida uning yetakchiligi uchun tizimli to‘qnashuvlar bo‘lib, bu harakatning kelajagi kun tartibi va turli fraksiyalarning xalqaro hamjamiyat bilan hamkorligi masalasini hal qildi. Rahbar davlat lavozimlarini taqsimlash jarayonida Tolibon turli guruhlar o'rtasida jiddiy qarama-qarshilikka duch kelmoqda. Mulla Baradar Tolibonga rahbarlik qilgan o‘tmishdagi muvaffaqiyatlariga qaramay, u past vazirning iqtisodiy masalalar bo‘yicha o‘rinbosari lavozimini egallagan. Shu bilan birga, Bosh vazirning siyosiy masalalar bo'yicha o'rinbosari Abdul Kabir keng vakolatga ega va mamlakat oliy rahbariyatining ishonchiga ega. Radikal va mafkuraviy guruhlarning hokimiyat tuzilmalarida ayollar huquqlari, ta'lim olishlari va aholining erkinliklariga ta'siri kuchayishi va mavjudligi natijasida Afg'onistonning yangi hukumati xalqaro hamjamiyat bilan murosa qilmadi. Tolibon orasidagi konservatorlar guruhini shaxsan harakat rahbari Shayx Hebatulloh Oxundzod egallab turibdi; boshqa taniqli vakillar orasida Bosh vazir mulla Hasan Oxund, Islom markaziy mahkamasi raisi Abdul Hakim Haqqoniy va Kobul meri mulla Neda Muhammad Nadim bor. Boshqa tomondan, mo''tadilroq rahbarlar orasida Bosh vazir o'rinbosari Mulla Baradar, Tog'-kon va neft vaziri Shayx Shahobiddin Delaver va Tashqi ishlar vaziri o'rinbosari Sher Muhammad Abbos Stanikzay bor. Shu bilan birga, bir qancha nufuzli Tolibon arboblari,Sirojuddin Haqqoniy va Mudofaa vaziri Mulla Yoqub ham qo'shilmasdan, bu qarama-qarshi lagerlar o'rtasida manevr qilishga urinmoqda. Ikkinchidan, so'nggi oylarda Tolibon ichida pushtun millatining rolini kuchaytirish va sezilarli darajada kengaytirish tendentsiyasi kuzatildi . Tolibon ilgari oʻz maqsadlarini amalga oshirish uchun shimolda va boshqa joylardan oʻzbeklar, tojiklar va hazoralarni yollashga muvaffaq boʻlgan boʻlsa-da , harakat rahbariyatida hamon 1990-yillarda Afgʻonistonni boshqargan va mafkura va siyosat borasida murosaga qarshi boʻlgan oʻsha radikal pushtun yetakchilari hukmronlik qilmoqda. kuch balansi. Agar Tolibon bu guruhlarni birlashtirish formulasini topa olsa, rejimni mustahkamlay oladi. Aks holda, bu tendentsiya guruhning mamlakatdagi ta'sirini zaiflashtiradi va ba'zi g'ayritabiiy guruhlarni Tolibonga ochiq qarshilik ko'rsatishga undashi mumkin. 2021-yil yozida Tolibon muvaffaqiyatining eng muhim omillaridan biri oʻzbek va tojik guruhlari Afgʻoniston shimolidagi harakatga qoʻshilgani va mahalliy qoʻshinlar va Kobul qurolli kuchlarining har qanday qarshiligini samarali tarzda bartaraf eta olgani boʻldi. Biroq soʻnggi oylarda asli oʻzbek boʻlgan Tolibon qoʻmondoni Maxdum Alam taʼqibga uchradi. Mart oyida Sirojuddin Haqqoniyning amakisi Hoji Mali Xon Tojikiston qurolli kuchlari rahbari Kari Salohiddin Ayubiyni kuzatib borish uchun Tolibon qurolli kuchlari bosh shtab boshlig‘i o‘rinbosari etib tayinlangan edi. Harakat va hazoralar o‘rtasidagi ziddiyat ham kuchayganAfg'onistondagi etnik ozchilik. Bu etnik guruhga qarshi qaratilgan qator terror xurujlari bilan bir qatorda , yaqinda Tolibon bilan hamkorlik qilayotgan ba’zi hazoralar ham asossiz ta’qiblarga uchragan. Harakat rahbariyati etnik muammolarni oʻz ichida hal qilish yoʻlini topa olmasa, pushtun boʻlmagan Tolibon qurolli kuchlarining katta qismi Afgʻonistondagi qarshilik guruhlari yoki terroristik tashkilotlar safiga qoʻshilishi mumkin. Uchinchidan, Tolibon hokimiyatda bir yil bo‘lishiga qaramay, mamlakatni samarali boshqarish qobiliyatini namoyish eta olmadi . Tolibon asosan gorizontal ierarxiyaga ega harakat bo'lib, har doim markazlashmagan boshqaruv tizimiga ega bo'lgan. Toliblarning yerdagi kuchlari rahbariyat tomonidan tasdiqlangan yagona strategiya doirasida harakat qildi. Biroq, shu bilan birga, ular o'z maqsadlariga erishish uchun taktikani tanlash nuqtai nazaridan sezilarli avtonomiyaga ega edilar va o'zlarining operatsion vazifalarini mustaqil ravishda belgiladilar. Boshqaruvga bunday yondashuv Ashraf G‘ani hukumatiga qarshi bo‘lgan jangarilarning keng doirasini o‘ziga tortdi va Tolibonga o‘sha paytdagi maqsadlariga erishishga yordam berdi. 2021-yil avgust oyida hokimiyatni qo‘lga kiritganidan beri Tolibon Kobuldan, asosan, pushtunlardan bo‘lgan mahalliy boshliqlarni bevosita tayinlash va qattiq vertikal ierarxiya yaratish orqali yuqori darajada markazlashgan hukumat tizimini qurishga harakat qilmoqda. Biroq bunday qarorlar mahalliy qo‘mondonlar va mamlakat oliy rahbariyati o‘rtasidagi mavjud kuchlar muvozanatini buzdi. Ushbu o‘zgarishlar natijasida daromad manbalarini qayta taqsimlash, chetlatilgan qo‘mondonlarni mamlakatning chekka hududlariga ko‘chirish va bo‘sh o‘rinlarni pushtunlar bilan to‘ldirish orqali Tolibon harakat ichidagi kuchlar muvozanatini tubdan o‘zgartirdi va mamlakatdagi voqealarni nazorat qilish qobiliyatini sezilarli darajada zaiflashtirdi. viloyatlar. Umuman olganda, so‘nggi oylarda Tolibon ichida turli yo‘nalishlarda katta bo‘linish kuzatildi. Strategiya, mafkura, tashqi dunyo bilan hamkorlik masalalari boʻyicha turli guruhlar oʻrtasida kuchayib borayotgan qarama-qarshilik, peshtun boʻlmagan etnik guruhlarning rahbarlik lavozimlariga qoʻshilishi Tolibon kuchini zaiflashtirib, harakat saflarida boʻlinish ehtimolini kuchaytirmoqda. Tolibon hukumati bu sharoitda tizimli muammolarga duch kelmoqda va yaqin kelajakda ularni yengib o'tmasligi dargumon. Bu kelishmovchilik harakatning turli fraksiyalari o‘rtasidagi hokimiyat kurashini yanada kuchaytiradi, deb kutish mumkin. Agar nufuzli tashqi ishtirokchilar Tolibonning mamlakat oldida turgan muammolarni hal qila olmasligidan hafsalasi pir bo'lsa, muxolif kuchlarni qo'llab-quvvatlash sezilarli darajada oshishi mumkin. Shunga ko'ra, bu millatlararo qarama-qarshilikka asoslangan keng ko'lamli fuqarolar urushining yangi bosqichiga olib kelishi mumkin. Radikal mafkurasi va murosasiz pozitsiyasi uni asta-sekin xalqaro yakkalanish tomon olib borayotgan Tolibonni ham bu traektoriyadan chetlab bo'lmaydi. Biroq, tashqi dunyo bilan ishonchli va ochiq muloqot olib borish, qo‘shni davlatlarga xavfsizlik kafolatlarini taqdim etish, terrorizmga qarshi kurashda vijdonan hamkorlik qilish va boshqa davlatlar bilan savdo aloqalarini kengaytirish orqali, Akram Umarov , Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti Afg‘oniston tadqiqotlari markazi direktori. Uning tadqiqoti Markaziy Osiyo, Afg‘oniston va MDH mamlakatlarida xavfsizlikni o‘rganish, mojarolarni boshqarish, xalq diplomatiyasi va rivojlanish masalalarini qamrab oladi. Akramni Twitter @umarov_akram sahifasida kuzatib boring.