Tahliliy nashrlar

outputs_in

Tahliliy nashrlar

09 Iyul 2025

Tolibonning Rossiya tomonidan tan olinishi domino effektini yuzaga keltirishi mumkin

Doktor Gafarov ta’kidlashicha, Rossiyaning 2025-yil 3-iyulda Tolibon hukumatini rasman tan olishi xalqaro hamjamiyatning Afg‘onistonga munosabatida muhim burilish nuqtasi bo‘ldi. Tolibon hokimiyatining birinchi davri (1996-2001)dan farqli o‘laroq, hozirgi rejim so‘nggi to‘rt yil davomida o‘zining diplomatik qonuniyligini izchil ravishda mustahkamlab keldi. Rossiya kabi yirik noislomiy davlat tomonidan tan olinishi Tolibonning yanada pragmatik va diplomatik jihatdan faol siyosiy kuchga aylanganini ko‘rsatadi. Bu qadam Afg‘oniston masalasini ham qayta ko‘rib chiqishga olib keldi - asosan xavfsizlik bilan bog‘liq mintaqaviy muammolardan Sharq va G‘arb o‘rtasidagi keng qamrovli geosiyosiy raqobatning bir qismiga aylandi.   Rossiyaning bu qarori Tolibonni terrorchilik tashkilotlari ro‘yxatidan chiqarish va Tolibonning Moskva formatidagi bo‘lajak muzokaralarda to‘liq ishtirok etishiga tayyorgarlik ko‘rish kabi bir qator bosqichma-bosqich qadamlardan so‘ng qabul qilindi. Kremlning yondashuvi strategik mulohazalarga asoslangan: Markaziy Osiyoda o‘z ta’sirini ta’minlash, yangi eksport bozorlariga kirish va Janubiy yarim shar mamlakatlaridagi hamkorlik orqali G‘arbning yakkalanib qolishiga qarshi turish. Xususan, harbiy hamkorlik istiqbollari, qurol-yarog‘ savdosi va Transafg‘on temir yo‘li kabi transport qulayligini ta’minlash tashabbuslari Moskva Afg‘onistonni o‘zining rivojlanayotgan tashqi siyosatida muhim hamkor sifatida ko‘rayotganini ko‘rsatmoqda.   Bu tan olinishning oqibatlari butun mintaqaga ta’sir qilishi mumkin. Ba’zi qo‘shni davlatlar ruhlanib, o‘z pozitsiyalarini qayta ko‘rib chiqishlari ehtimol. O‘zbekiston mustaqil tashqi siyosatini saqlab qolgan holda, Tolibon bilan muloqotga tayyorligini namoyish etdi, buni prezident Mirziyoyevning bosh vazir o‘rinbosari mulla Barodar bilan yaqinda bo‘lib o‘tgan uchrashuvi tasdiqlaydi. Biroq, Toshkentning rasmiy tan olishi hali ham uning o‘z milliy manfaatlariga bog‘liq. Eron, geografik va siyosiy jihatdan yaqin bo‘lishiga qaramay, Kobul bilan ikki tomonlama munosabatlarning yomonlashuvi tufayli Moskvaning izidan borishi ehtimoldan yiroq. Pokistonning pozitsiyasi, garchi u tarixan Tolibonga ko‘proq xayrixoh bo‘lsa-da, ichki xavfsizlik muammolari va qochqinlar bilan bog‘liq keskinlik tufayli murakkablashgan.   Kelajakda Rossiya tashabbusi kengroq tan olinishga turtki berishi mumkin, ayniqsa Xitoy yoki Qozog‘iston kabi asosiy mintaqaviy o‘yinchilar shu yo‘nalishda harakat qilsa. Shanxay hamkorlik tashkilotining Tyanszinda bo‘lib o‘tadigan sammiti Afg‘onistonning mintaqaviy tartibotdagi o‘rnini jamoaviy muhokama qilish uchun imkoniyat yaratishi mumkin. Rossiyaning qadami haqiqiy domino effektini keltirib chiqaradimi yoki yo‘qmi, noma’lumligicha qolmoqda, ammo u, shubhasiz, diplomatik status-kvoning o‘zgarishidan darak bermoqda. Uzoq vaqt davomida chetda qolgan yoki alohida holat sifatida qaralgan Afg‘oniston asosiy geosiyosiy hisob-kitoblarga tobora ko‘proq qo‘shilmoqda.   Geopolitical Monitor’da o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

outputs_in

Tahliliy nashrlar

07 Iyul 2025

Nyu-Yorkdagi Demokratik partiya praymerizi

24-iyun kuni 33 yoshli Zohran Kvame Mamdani Nyu-York meri saylovlari oldidan Demokratik partiya praymerizida kutilmaganda g‘alaba qozondi. Uning asosiy raqibi Bill Klinton, Maykl Blumberg, yirik kasaba uyushmalari va Uoll-strit tomonidan qo‘llab-quvvatlangan siyosiy elita vakili, 68 yoshli sobiq shtat gubernatori Endryu Kuomo edi. Biroq, ilgari unchalik tanilmagan siyosatchi Mamdani yoshlar va ozchilik vakillarini safarbar qilishga erishib, hayratlanarli g‘alabani qo‘lga kiritdi. Ovoz berish natijalariga ko‘ra, Mamdani 43,5 foiz, Kuomo esa 36,4 foiz ovoz to‘pladi. Qolgan ovozlar boshqa nomzodlarga, jumladan, shahar nazoratchi Bred Landerga berildi. Uning ovozlari keyinchalik reyting tizimi bo‘yicha qayta taqsimlandi. Kuomo mag‘lubiyatni tan olib, Mamdani kampaniyasini “aqlli va samarali” deb baholadi.   Amalda, praymerzdagi g‘alaba Mamdaniga 2025-yil 4-noyabrdagi saylovlarda demokratlarning asosiy nomzodi maqomini kafolatladi. Uning asosiy raqiblari respublikachi Kertis Sliva, mustaqil nomzod va amaldagi mer Erik Adams, shuningdek, bir qator markazchilar bo‘ladi. Adamsning obro‘si korrupsiya mojarosi tufayli keskin tushib ketdi va uning Demokratik partiyadan tashqaridagi saylovlardagi ishtiroki bo‘linishni yanada kuchaytirmoqda. Bunday sharoitda Mamdani poyganing yetakchisi bo‘lib qolmoqda.   Tarjimai holi va siyosiy faoliyati. Zohran Mamdani taraqqiyparvar siyosatchilarning yangi avlodi vakilidir. U Ugandada mashhur olim Mahmud Mamdani va hindistonlik ona, aktrisa va rejissyor, xalqaro kino mukofotlari sovrindori Miru Nair oilasida tug‘ilgan. Bolaligida Nyu-Yorkka ko‘chib kelgan, Astoriya (Kvins) tumanida ulg‘aygan. Mamdani Men shahridagi kollejda Afrika tadqiqotlari bo‘yicha ta’lim olgach, ijtimoiy faoliyat, musiqa va keyinchalik siyosatga qiziqish bildirdi. U o‘zini ochiqchasiga demokratik sotsialist deb ataydi, ilg‘or qarashlarga ega, siyosiy jihatdan Berni Sanders va Aleksandriya Okasio-Kortesga yaqin. Siyosiy faoliyatdan tashqari, u madaniy loyihalarda qatnashdi, Janob Kardamom taxallusi ostida musiqiy treklar chiqardi, bu ham unga yoshlar e’tiborini jalb qilishga yordam berdi. Madaniy va ko‘ngillilik faoliyatidagi ishtiroki unga mahalliy jamoalar bilan mustahkam aloqalar o‘rnatish va barqaror saylovchilar bazasini shakllantirish imkonini berdi.   Mamdanining siyosiy faoliyati shahar va shtat darajasida boshlandi. 2020-yilda u Nyu-York shtati qonun chiqaruvchi assambleyasining quyi palatasiga (State Assembly) Kvins okrugidan saylandi va 2021-yil boshida o‘z lavozimiga kirishdi. Assambleyada u oddiy fuqarolar manfaatlarini ko‘zlab tashabbuslar ilgari surdi – masalan, Nyu-Yorkda bepul avtobus yo‘nalishlarini ishga tushirish bo‘yicha sinov loyihasining tashabbuskori bo‘ldi (2023-yilda shaharda bir yil davomida 5 ta bepul yo‘nalish ishlab turdi). U, shuningdek, ijarachilarni ko‘chirishdan himoya qilish bo‘yicha qonunchilik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatladi, ijtimoiy xizmatlarni moliyalashtirishni ko‘paytirishga intildi va kam daromadli hududlarda qimmatbaho ko‘chmas mulk qurilishini cheklashni talab qildi. Mamdani muhojirlar uchun shahar muassasalarida til yordamini taqdim etishni talab qiluvchi qonun tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. Olbanida katta qonunchilik yutuqlariga erisha olmagan bo‘lsa-da, Mamdani ijarachilar, muhojirlar va ishchilar huquqlarini himoya qiluvchi yorqin faol sifatida obro‘ qozondi. U norozilik namoyishlarida faol qatnashdi, iqlim masalalarini ilgari surdi va shaharning qashshoq hududlarida qattiq politsiya siyosatiga qarshi chiqib, jinoiy adliya tizimini isloh qilishni talab qildi.   Saylovoldi dasturi va g‘oyaviy yo‘nalishlar. Mamdani dasturining asosiy qoidalari ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etishga qaratilgan. U tartibga solinadigan ijaradagi kvartiralar (deyarli 1 million uy-joy birligi) uchun ijara to‘lovlarini muzlatish, 10 yil ichida 200 mingta arzon kvartira qurish, 2027-yilgacha avtobuslarda bepul yurish, maktab o‘quvchilari va talabalar uchun bepul nonushta va tushlik, shuningdek, munitsipal oziq-ovqat do‘konlari tarmog‘ini yaratishni taklif qilmoqda. U barqaror shahar infratuzilmasiga o‘tish uchun "Yashil Nyu-York" dasturini joriy etishni, jumladan, quyosh panellarini keng miqyosda o‘rnatish, jamoat binolarini zamonaviylashtirish va jamoat velosiped transport tizimini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlamoqda. Ushbu chora-tadbirlarni moliyalashtirish millionerlar va korporatsiyalar uchun soliqlarni oshirish orqali amalga oshirilishi mo‘ljallangan, bu esa shtatning roziligini talab qiladi.   Mamdaniy irqiy va ijtimoiy adolat masalalariga alohida e’tibor qaratadi. U muhojirlar huquqlarini kengaytirish, gig-iqtisodiyot xodimlarini himoya qilish, ruhiy salomatlik xizmatlaridan foydalanishni yaxshilash va sobiq mahbuslar uchun reabilitatsiya dasturlarini kuchaytirish tarafdoridir. Uning dasturiga NYPD byudjetini qisqartirish va mablag‘larni ijtimoiy ehtiyojlarga yo‘naltirish kabi politsiya islohotlari kiritilgan. Ta’lim sohasida Mamdaniy bepul munitsipal kollejlar tizimini yaratish, o‘qituvchilarning mehnat sharoitlarini yaxshilash va notinch oilalardan chiqqan bolalar uchun maktabdan tashqari dasturlarni kengaytirishni taklif qiladi. U shuningdek falastinliklarning huquqlarini tan olish tarafdori va AQShning Isroilga nisbatan tashqi siyosatini tanqid qiladi, bu esa ham qo‘llab-quvvatlash, ham keskin tanqidga sabab bo‘lmoqda. Mamdaniy G‘azo sektoridagi bombardimonlarni ochiqchasiga qoraladi va Nyu-Yorkka Isroil armiyasini qo‘llab-quvvatlovchi kompaniyalar bilan davlat shartnomalarini bekor qilishni taklif etdi.   Dasturning keng qamrovliligi bahslarga sabab bo‘ldi. Tanqidchilar “sehrli realizm” va populizm haqida gapirib, byudjet va huquqiy cheklovlarga ishora qilishmoqda. Biroq Mamdaniy o‘z rejasi shaharliklarning haqiqiy ehtiyojlariga javob berishini ta’kidlamoqda. Uning saylov kampaniyasi ijtimoiy adolat va shaharning nafaqat elita uchun, balki hamma uchun ochiqligini ta’minlash shiorlari ostida o‘tdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, “shahar nafaqat fond bozorini boshqaradiganlar, balki har bir kishi munosib hayot kechira oladigan joyga aylanishi kerak”.   Ijtimoiy va siyosiy reaksiya. Mamdaniyning g‘alabasi o‘zgarishlar istagi ramziga aylandi. Biroq Nyu-York ishbilarmon doiralarida uning g‘alabasi xavotir uyg‘otdi. Biznes vakillari, ayniqsa ko‘chmas mulk, moliya va yirik chakana savdo sohalarida soliq solish va tartibga solish kuchayishi mumkinligidan tashvishga tushishdi. Mamdaniyning g‘alabasiga yo‘l qo‘ymaslik uchun yirik xayriya qiluvchilar shoshilinch ravishda moliyaviy yordamni mustaqil nomzod - amaldagi mer Erik Adamsga, uning shov-shuvli obro‘siga qaramay, yo‘naltira boshladilar. Nyu-York Savdo-sanoat palatasi o‘z bayonotida “shaharning tadbirkorlik muhiti siyosiy tajribalar qurboniga aylanmasligi kerak”ligini ta’kidladi. Goldman Sachs va JPMorgan Chase tahlilchilari investorlarga yozgan maxfiy xatlarida soliq sohasidagi noaniqlik tufayli shahar infratuzilmasiga kapital qo‘yilmalar o‘sishi sekinlashishi mumkinligini ko‘rsatishdi. Ko‘chmas mulk egalari guruhi shtat Senatiga ijara uy-joy bozorini cheklaydigan har qanday tashabbusni to‘xtatishni talab qilib, ochiq xat yo‘lladi. Bundan tashqari, bir nechta yirik biznes uyushmalari allaqachon shtat darajasida Mamdaniy meriyasining ehtimoliy "biznesga qarshi yo‘nalishi"ni to‘xtatishga qaratilgan lobbichilik kampaniyasini boshlagan. Ba’zi guruhlar, shuningdek, uning iqtisodiy dasturini obro‘sizlantirish, uni ish o‘rinlari va investitsiya muhitiga tahdid sifatida ko‘rsatish uchun ommaviy axborot vositalarida salbiy reklamalar va maqolalar joylashtirish kampaniyalarini boshladilar. Shu bilan birga, bir qator kichik biznes vakillari, ayniqsa asosan muhojirlar yashaydigan hududlarda, ma’muriy tartib-qoidalarni soddalashtirish va mikrotadbirkorlik uchun to‘siqlarni kamaytirishga umid qilib, bo‘lajak merning siyosatini ehtiyotkorlik bilan qo‘llab-quvvatlashlarini bildirdilar.   U saylovchilarning an’anaviy nofaol guruhlarini faollashtirishga erishdi: yoshlar, muhojirlar, oq tanli bo‘lmagan aholi. Uning jamoasi keng ko‘lamli dala kampaniyasini o‘tkazdi - 30 ming ko‘ngilli 750 mingdan ortiq xonadonlarni aylanib chiqdi. Mamdaniy saylovchilar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot qilish, tushuntirish videolarini joylashtirish va raqiblarni tanqid qilish uchun ijtimoiy tarmoqlardan, xususan TikTok va Instagramdan faol foydalandi. Shunday videolardan birida u Nyu-Yorkni “ikki tezlikdagi shahar” - elita markazi va qashshoq chekkalar bilan taqqoslab, "uy-joy adolati" tushunchasini tushuntirdi.   Biroq mo‘tadil saylovchilarning bir qismi g‘alabaga ehtiyotkorlik bilan yondashdi. Bu aholining badavlat qatlamlari va diniy ozchiliklarning Kuomoni faol qo‘llab-quvvatlashida namoyon bo‘ldi. Mamdaniga qarshi praymerizda Manxettenda hamda rusiyzabon va ortodoks yahudiylar ko‘p yashaydigan hududlarda ro‘yxatga olingan saylovchilarning aksariyati ovoz berdi.   Demokratik partiya ichida reaksiya ikki xil bo‘ldi: so‘l qanot Mamdaniy muvaffaqiyatini olqishlasa, markazchilar shubha bildirdi. Chak Shumer va Hakim Jeffris kabi arboblar qo‘llab-quvvatlashda ehtiyotkorlik ko‘rsatdilar. The New York Times Mamdaniy platformasini voqelikdan yiroq deb baholadi va 2029-yilda yanada muvozanatli nomzod paydo bo‘lishiga umid bildirdi. O‘ng qanot siyosatchilari, jumladan Donald Tramp, bunga keskin munosabat bildirib, Mamdaniyni radikalizmda aybladi va uning nomzod sifatidagi qonuniyligini shubha ostiga oldi. O‘ta o‘ngchi sharhlovchilardan ham shov-shuvli izohlar keldi, ularning ba’zilari ijtimoiy tarmoqlarda “sotsialistlarni mamlakatdan chiqarib yuborish”ga chaqirdi. Shunga qaramay, an’anaviy demokratik Nyu-Yorkda respublikachilar jiddiy xavf tug‘dirmaydi.   Prognozlar va chaqiriqlar. Tahlilchilar Mamdanining saylovlarda g‘alaba qozonishga qodir ekanligini ta’kidlashmoqda, biroq uning merligi jiddiy muammolarga duch kelishi mumkin. Moliyaviy cheklovlar, shtat hokimiyatiga qaramlik va biznesning qarshiligi keng qamrovli dasturni amalga oshirishni murakkablashtirishi mumkin. Gubernator Keti Xokul allaqachon kapitalning chiqib ketishidan xavotirda ekanligini aytib, soliqlarni oshirishni qo‘llab-quvvatlamasligini ma’lum qildi. Bu bepul transportdan tortib uy-joy qurilishigacha bo‘lgan asosiy tashabbuslarni ro‘yobga chiqarishni xavf ostiga qo‘ymoqda.   Islohotlarni amalga oshirish siyosiy mahorat va kelishuvchanlik qobiliyatini talab etadi. Bill de Blazio kabi avvalgi merlar misolida megapolis sharoitida ijtimoiy kun tartibini amalga oshirish qanchalik mushkul ekanligini ko‘rish mumkin. Optimistlar Mamdani dasturni hech bo‘lmaganda qisman amalga oshira olishiga va bu butun mamlakat bo‘ylab progressiv kuchlarning mavqeini mustahkamlashiga ishonishmoqda. Skeptiklar esa shaharni boshqarishning qattiq haqiqati uning yo‘nalishini o‘zgartirishiga amin. Ba’zi tahlilchilarning fikricha, Mamdanining muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi butun Demokratik partiyaning milliy darajadagi rivojlanish yo‘nalishining ko‘rsatkichi bo‘lishi mumkin, ayniqsa AQShning yirik shaharlarida yoshlar o‘rtasida so‘l harakatlarning kuchayishi fonida. Shu nuqtai nazardan, Nyu-York ham ilg‘or islohotlar ko‘rgazmasi, ham institutsional qarshilik sharoitida ularning cheklanganligi namunasi bo‘lishi mumkin.   Umuman olganda, Zoxran Mamdanining praymerizda g‘alaba qozonishi Nyu-York siyosatida burilish yasashi mumkinligini anglatadi. Agar u umumiy saylovlarda g‘alaba qozonsa, shahar global moliyaviy markaz sharoitida so‘l siyosat bo‘yicha keng ko‘lamli tajriba maydoniga aylanishi mumkin. Bu tajriba muvaffaqiyatli bo‘ladimi yoki yo‘qmi, buni yaqin yillar ko‘rsatadi - ko‘p narsa g‘oyalar va amaliy boshqaruv samaradorligi o‘rtasidagi muvozanatga bog‘liq.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

outputs_in

Tahliliy nashrlar

05 Iyul 2025

Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo energetik barqarorligi uchun ahamiyati

Markaziy Osiyo jahon neft zaxiralarining 3 foizi, gaz zaxiralarining 12 foizi va qayta tiklanadigan energiya manbalarining katta salohiyatiga ega bo‘lgan muhim energetika mintaqasi hisoblanadi. 2022-yilda Ukrainada urush boshlanganidan so‘ng, Yevropa Ittifoqi mintaqaga e’tiborini kuchaytirdi va uni ta’minotni diversifikatsiya qilish hamda “yashil” o‘tish uchun strategik hamkor sifatida ko‘ra boshladi.   “Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyodagi strategiyasi”da ta’kidlanganidek, maqsad resurslarni nazorat qilish emas, balki islohotlarni qo‘llab-quvvatlash, qonunchilikni yaqinlashtirish va ekologik standartlarni joriy etishdan iborat. Bu “Markaziy Osiyoda barqaror energiya aloqalari (2022-2026-yillar)” tashabbusi va qayta tiklanadigan energiya, raqamlashtirish va ekologiyaga 12 milliard yevrogacha sarmoya kiritishni ko‘zda tutgan “Global Gateway” dasturi orqali amalga oshirilmoqda. Yevropa Ittifoqi resurs strategiyalaridan farqli o‘laroq, texnologiya va barqaror rivojlanishga asoslangan uzoq muddatli hamkorlikni taklif etmoqda.   Bugungi kunda Yevropa Ittifoqi mintaqaning eng yirik iqtisodiy hamkorlaridan biri hisoblanadi: tashqi savdoning 22,6 foizi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning 40 foizdan ortig‘i uning hissasiga to‘g‘ri keladi. Energetika sohasida uning ishtiroki investitsiyalar, texnologik qo‘llab-quvvatlash va “yashil” yechimlarni birgalikda ishlab chiqishda namoyon bo‘lmoqda.   Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyo energetika sektoriga investor sifatida. Yevropa Ittifoqi nafaqat investitsiyalarni, balki zamonaviy texnologiyalar va ekspertlar ko‘magidan foydalanish imkoniyatini ham ta’minlab, Markaziy Osiyo energetikasida muhim rol o‘ynamoqda. Xususan, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki yetakchi vosita bo‘lib, u 2024-yilda mintaqaga rekord darajadagi 2,26 milliard yevro sarmoya kiritdi.   Ushbu mablag‘larning katta qismi barqaror va “yashil” infratuzilmaga, shu jumladan tarmoqlarni modernizatsiya qilish va qayta tiklanadigan energiya manbalari obyektlarini qurishga yo‘naltirilgan. Mintaqa mamlakatlari orasida eng ko‘p investitsiyalar O‘zbekiston va Qozog‘istonga to‘g‘ri keldi.   Ma’lumot uchun: asosiy loyihalar orasida Qozog‘iston va O‘zbekistonda yuqori kuchlanishli elektr uzatish liniyalarini qurish, Toshkent viloyatida mintaqadagi eng yirik energiya to‘plagichli quyosh elektr stansiyasi, shuningdek, Qozog‘istonda Markaziy Osiyodagi birinchi “yashil” vodorod ishlab chiqarish loyihasi mavjud.   Bundan tashqari, Yevropa kompaniyalari mintaqaning energetik rivojlanishida faol ishtirok etmoqda. Italiyaning “Eni” kompaniyasi Qozog‘istondagi eng yirik neft-gaz loyihalarida, Fransiyaning “Orano” kompaniyasi esa Qozog‘iston va O‘zbekistondagi uran qazib olishda ulushlarga ega. Fransiya o‘z atom elektr stansiyalari ehtiyojlarining katta qismini mintaqadagi uran hisobiga qoplaydi va atom sohasidagi hamkorlik chuqurlashib bormoqda.   Yevropa Ittifoqi “ENTSO-Ye” Yevropa elektr energiyasini uzatish tizim operatorlari tarmog‘i va Bolqon bozorlari integratsiyasi tajribasidan foydalangan holda energetika qoidalarini uyg‘unlashtirishda yetakchi rol o‘ynamoqda. Hamkorlik “5+YeI” formatida va ikki tomonlama kelishuvlar orqali olib borilmoqda. 2019-yildan boshlab Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo bo‘yicha strategiyasi amal qilmoqda, 2023-yilda esa savdo, iqlim va energetikani rivojlantirish bo‘yicha 80 ga yaqin chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan “Yo‘l xaritasi’ tasdiqlandi. Mintaqaning barcha davlatlari metanni kamaytirish tashabbuslariga qo‘shildi va Parij bitimini ratifikatsiya qildi. Yevropa Ittifoqi energiya sektorlarini isloh qilish, raqobatni rivojlantirish va suv resurslarini boshqarish bo‘yicha muvofiqlashtirish uchun texnik yordam ko‘rsatmoqda.   Yevropa Ittifoqi standartlarni tartibga soluvchi va texnologik yechimlarni yetkazib beruvchi sifatida. Yevropa Ittifoqi o‘z standartlari, me’yorlari va texnologiyalarini tarqatish orqali Markaziy Osiyo energetikasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Mintaqa mamlakatlari Yevropa bozorlariga chiqishga intilib, ushbu talablarga moslashmoqda - ekologik me’yorlardan tortib bozor qoidalarigacha. Bunga misol tariqasida 2023-yilda joriy etilgan Yevropa Ittifoqining uglerod yig‘imi mexanizmini keltirish mumkin. U energiya sarfi yuqori bo‘lgan mahsulotlar, shu jumladan po‘lat, sement va elektr energiyasi eksportiga ta’sir qiladi va agar mahsulot yuqori issiqxona gazlari chiqindilari bilan ishlab chiqarilgan bo‘lsa, uglerod to‘lovini hisoblashni nazarda tutadi. Bu Markaziy Osiyo ishlab chiqaruvchilariga qo‘shimcha bosim o‘tkazadi va shu bilan birga ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, qayta tiklanadigan energiya manbalariga o‘tish va energiya samaradorligini oshirish uchun rag‘batlarni shakllantiradi. Qozog‘iston va O‘zbekiston o‘z mahsulotlarining uglerod sig‘imini, shu jumladan Yevropa tashabbuslari va texnologiyalari yordamida kamaytirish yo‘llarini izlashni boshladilar.   Ma’lumot uchun: O‘zbekistonda Yevropa Ittifoqi va YeTTB ko‘magida mintaqadagi birinchi sanoat energiya saqlash tizimi (500 MVt/soat) ishga tushirildi. “Siemens”, “ABB”, “Total Eren” kabi Yevropa kompaniyalari quyosh elektr stansiyalari qurilishi, podstansiyalarni modernizatsiya qilish va yuqori samarali generatsiyaga o‘tishda ishtirok etmoqda.   III. Yevropa Ittifoqi bilan energetika sohasidagi hamkorlikning imkoniyatlari va muammolari balansi. Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik Markaziy Osiyo uchun eksport bozorlarini diversifikatsiya qilish imkoniyatlarini yaratadi – avvalo, Rossiya hududi orqali tranzit yo‘nalishlariga va Xitoy yoki Yaqin Sharq davlatlari kabi beqaror yoki hajmi cheklangan bozorlarga eksportga bo‘lgan oldingi qaramlikni kamaytirish hisobiga. Qozog‘iston neftining 70 foizdan ortig‘i Yevropaga jo‘natiladi, 2024-yilda eksport hajmi kuniga 1 million barreldan oshib, Qozog‘iston Yevropa Ittifoqi ta’minotchilari orasida uchinchi o‘ringa ko‘tarildi. 2023-yilda Nigerdan tabiiy uran eksporti to‘xtatilgandan so‘ng, Qozog‘iston Yevropa Ittifoqi ehtiyojlarining 40 foizdan ortig‘ini qoplab, uning asosiy ta’minotchisiga aylandi. Bu barqaror valyuta tushumlari va uzoq muddatli shartnomalarni ta’minlaydi.   Biroq, Yevropaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri eksport umumiy chegara va gaz quvurlarining yo‘qligi tufayli cheklangan – neft Qora dengiz va tranzit mamlakatlar orqali yetkaziladi. Bunday sharoitda Yevropa Ittifoqining mintaqa energetikasini rivojlantirishga qo‘shayotgan amaliy hissasi alohida ahamiyat kasb etadi: investitsiyalar infratuzilmani yangilash, elektr uzatish liniyalarini qurish, “yashil” energetika sohasidagi loyihalarni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilmoqda. Yevropa Ittifoqi, shuningdek, energiya tejovchi uskunalar, raqamli boshqaruv tizimlari, zamonaviy turbinalar va hisobga olish tizimlari kabi texnologiyalarni uzatadi. Ushbu mahalliy yondashuv nafaqat energiya tizimlarining ishonchliligini mustahkamlaydi, balki Markaziy Osiyo mamlakatlarini yanada barqaror va xilma-xil tashqi bozorlarga chiqishga tayyorlaydi.   Biroq Markaziy Osiyo faol raqobat hududidir. Xitoy so‘nggi 20 yil ichida asosan infratuzilma loyihalari va xomashyo aktivlariga 105 milliard dollardan ortiq sarmoya kiritdi, BAA va Saudiya Arabistoni qayta tiklanadigan energiya loyihalarini moliyalashtirmoqda, Rossiya muhim infratuzilma – gaz quvurlari, elektr uzatish liniyalari va transport yo‘nalishlari orqali ta’sirini saqlab qolmoqda. Yevropa Ittifoqi mintaqa mamlakatlari qiziqishini saqlab qolish uchun yanada moslashuvchan sharoitlar yaratishi lozim.   Bundan tashqari, Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik energetika mutaxassislarining malakasini oshirishga ko‘maklashadi: Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Tojikistondan 500 dan ortiq mutaxassis Erasmus+ dasturlari, Yevropa Komissiyasi va boshqalar, shuningdek, Yevropa universitetlari va institutlari bilan hamkorlik orqali ta’lim olgan. Ular tarif modellari, energiya samaradorligi va raqamli hisobga olish tizimlarini rivojlantirish ustida ishlamoqda.   Investitsiyalar to‘siqlarga duch kelmoqda: Qozog‘istonda tarif modeli o‘zgardi, O‘zbekistonda esa davlat kompaniyalari tomonidan to‘lovlarning kechikishi kuzatilmoqda. Mamlakatlarning investorlar uchun ishonchliligini baholaydigan “Fitch” xalqaro agentligi investorlar oldidagi majburiyatlar bo‘yicha kechikishlarni qayd etadi, bu esa xususiy ishlab chiqaruvchilardan elektr energiyasini rasman sotib oladigan maxsus kompaniya – “O‘zenergosotish”ni tashkil etishni va xalqaro institutlarning qo‘shimcha kafolatlarini talab qildi.   Yevropa Ittifoqi bilan energetika sohasidagi hamkorlikni rivojlantirishning strategik ustuvorliklari va yo‘nalishlari. Geosiyosiy o‘zgarishlar va eksport oqimlarining qayta yo‘naltirilishi Markaziy Osiyoning Yevropa Ittifoqi bilan infratuzilmaviy bog‘liqligining ahamiyatini oshirmoqda. Barqaror logistika uchun strategik transport yo‘lagi – O‘rta koridor alohida ahamiyat kasb etadi. Qozog‘iston Oqtov va Qo‘riq portlarini modernizatsiya qilmoqda, ularning o‘tkazuvchanlik qobiliyatini kengaytirmoqda va Olat (Ozarbayjon) portiga neft tashish uchun Kaspiy tankerlari flotini ko‘paytirmoqda. O‘zbekiston va Turkmaniston Turkmanboshi portini yangilab, mintaqaviy logistika markazini yaratmoqda.   2022-yilda qurilishi boshlangan Xitoy – Qirg‘iziston – O‘zbekiston temir yo‘li Yevropaga energiya yuklarining tranzit muddatlarini sezilarli darajada qisqartiradi. Turkmaniston va Ozarbayjon o‘rtasidagi Transkaspiy gaz quvuri har yili Yevropa Ittifoqiga 15 milliard kub metrgacha gaz yetkazib berishi mumkin, bu esa eksport imkoniyatlarini kengaytiradi va mintaqaning energetik mustaqilligini mustahkamlaydi.   Yevropa bozori bilan integratsiyalashish uchun Markaziy Osiyo mamlakatlari tariflar, standartlar va tarmoqlarni boshqarishdagi tarqoqlikni bartaraf etishlari kerak. Janubi-Sharqiy Yevropa modeli bo‘yicha Markaziy Osiyo energetika hamjamiyatining tashkil etilishi elektr energiyasining transchegaraviy savdosi va huquqiy aniqlikni ta’minlaydi.   Umuman olganda, sheriklik salohiyati hali tugagani yo‘q. Yevropa Ittifoqi tashabbuslarini muvaffaqiyatli amalga oshirish va Markaziy Osiyo mamlakatlarining islohotlarga tayyorligi bilan global xavfsizlik va iqlim barqarorligining muhim elementi sifatida Yevropadan Markaziy Osiyogacha bo‘lgan yangi energetika makonini yaratish mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

outputs_in

Tahliliy nashrlar

02 Iyul 2025

Rossiyaning Tolibon boshqarayotgan Afg‘oniston bilan aloqalarini kengaytirishi

Doktor Islomxon Gafarov The Diplomat nashri uchun tayyorlagan batafsil siyosiy tahlilida Rossiyaning Tolibon nazoratidagi Afg‘onistonga nisbatan siyosatining nozik, ammo strategik o‘zgarishini ko‘rib chiqadi. Moskva Afg‘onistonga an’anaviy nizoli hudud sifatida emas, balki iqtisodiy va siyosiy jihatdan keng Markaziy Osiyo mintaqasining bir qismi sifatida qaramoqda. Bu yondashuvning asosiy jihati Rossiyaga afg‘on mehnat migratsiyasini joriy etish bo‘lib, bu Moskvaning uzoq vaqtdan beri sobiq sovet Markaziy Osiyosida ta’sir o‘tkazish uchun qo‘llab kelgan siyosiy vositasidir. Sankt-Peterburg xalqaro iqtisodiy forumida imzolangan Afg‘onistondan Rossiyaga migratsiyani ko‘paytirish to‘g‘risidagi kelishuv nafaqat pragmatik hamkorlik, balki Tolibon hukumati bilan aloqalarni mustahkamlashga qaratilgan chuqur urinishdan dalolat beradi.   Doktor Gafarov ta’kidlashicha, migratsiyaning bu yangi yo‘nalishi Rossiyaning keng qamrovli strategiyasining bir qismi bo‘lib, u Afg‘onistonning Rossiyaga nisbatan qarashini o‘zgartirish - uni sobiq bosqinchi emas, balki hamkor va iqtisodiy imkoniyat sifatida ko‘rishga qaratilgan. Xitoy Afg‘onistonda tabiiy boyliklarni qazib olish va “Bir makon, bir yo‘l” loyihasi doirasidagi sarmoyalari bilan e’tiborni tortayotgan bir paytda, Moskva ish bilan ta’minlash, gumanitar yordam va infratuzilmani rivojlantirish orqali muqobil aloqalarni jimgina o‘rnatmoqda. E’tiborli jihati shundaki, Rossiya ba’zi masalalarda, xususan Tolibonni diplomatik tan olish va afg‘on ishchilariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ish imkoniyatlarini taklif qilishda Xitoydan ham o‘zib ketdi.   Tahlilda Afg‘onistonda Rossiya va Xitoy o‘rtasida yuzaga kelayotgan geosiyosiy raqobat ham ko‘rib chiqiladi. Pekin afg‘on resurslari va logistikasini nazorat qilishni kengaytirayotgan bir paytda, Rossiya raqamli infratuzilma loyihalari va O‘zbekiston bilan hamkorlikda Transafg‘on temir yo‘lini ishga tushirish orqali o‘z mavqeini mustahkamlamoqda. Yaqinda Afg‘oniston hukumati tomonidan Xitoy bilan tuzilgan yirik neft shartnomasining bekor qilinishi Moskvaga energetika sohasidagi o‘z mavqeini kuchaytirish imkoniyatini yaratishi mumkin. Bu raqobat nozik xususiyatga ega, chunki ikkala davlat ham Markaziy Osiyoda norasmiy chegaralarni saqlab qolgan holda, Afg‘onistondagi ta’sir doirasini kengaytirish uchun tobora faolroq kurashmoqda.   Shu bilan birga, Rossiyaning Afg‘onistonga munosabati sovet-afg‘on urushining davom etayotgan asoratlaridan ta’sirlanadi. Doktor Gafarov ta’kidlashicha, Moskva bu tarixiy xotiralarni yumshoq kuch vositalari - un yetkazib berishdan tortib madaniy dasturlargacha bo‘lgan tadbirlar orqali o‘zgartirishga intilmoqda, ayni paytda zamonaviy xavfsizlik tahdidlariga ham e’tibor qaratmoqda. Rossiya iqtisodiy hamkorlikni nafaqat ta’sir o‘tkazish vositasi, balki radikallashuvga qarshi chora sifatida ham ko‘rmoqda, ISHID-Xuroson kabi terrorchi guruhlarning o‘sishini barqarorlik va rivojlanish orqali to‘xtatishga harakat qilmoqda.   Yakuniy xulosada, siyosiy tahlil Rossiyaning Afg‘onistonni o‘zining keng qamrovli Markaziy Osiyo siyosati doirasiga asta-sekin kiritayotganini ko‘rsatadi. Mehnat migratsiyasi yo‘llarini ochish va mintaqaviy deportatsiyalar hamda G‘arbning chetlashuvi sharoitida o‘zini ishonchli hamkor sifatida namoyon etish orqali Moskva yangi munosabatlar shaklini yaratmoqda. Doktor Gafarov ta’kidlaganidek, bu Afg‘onistonning iqtisodiy va siyosiy hayotida Rossiyaning doimiy ishtirokining boshlanishi bo‘lishi mumkin - harbiy aralashuv orqali emas, balki migratsiya, bozorga kirish va diplomatiya vositalari orqali rivojlanish.   Tahlilni to‘liq o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

outputs_in

Tahliliy nashrlar

24 Iyun 2025

Afg‘oniston va Pokiston: Majburiy hamkorlik davrimi?

Doktor Islomxon Gafarov va Bositxon Islamov Geopolitika.no saytidagi siyosiy tahlillarida ta’kidlashlaricha, 2025-yilda Afg‘oniston va Pokiston o‘rtasidagi o‘zgaruvchan munosabatlar majburiy diplomatiya, mintaqaviy raqobat va ichki xavfsizlik masalalarining murakkab o‘zaro ta’sirini aks ettiradi. 2025-yil aprel-may oylarida Kashmirdagi keskinlashuvdan so‘ng Islomobod va Kobul o‘rtasidagi aloqalar mualliflar “majburiy hamkorlik” deb atagan bosqichga o‘tdi. Pokiston rasmiylari Kashmir masalasini boshqarishda taktik muvaffaqiyatga erishganini ta’kidlasalar-da, tahlilda bu barqarorlik Afg‘oniston chegarasidagi tinchlikka bog‘liqligi qayd etilgan. Mualliflar Pokistonning Afg‘oniston Tolibon elchisi maqomini elchi darajasiga ko‘tarishini Islomobodni mintaqaviy izolyatsiyada qoldirishi mumkin bo‘lgan har qanday afg‘on-hind yaqinlashuvining oldini olish uchun mudofaa chorasi sifatida baholaydilar.   Gafarovva Islamov Xitoyning diplomatik faoliyati, xususan, 2025-yil may oyida Pekinda o‘tkazilgan norasmiy uch tomonlama uchrashuvning ahamiyatini ta’kidlaydilar. Tashqi ishlar vaziri Van I boshchiligidagi bu tashabbus nafaqat Xitoy manfaatlarini, jumladan Xitoy-Pokiston iqtisodiy yo‘lagi xavfsizligini ta’minlashga, balki Pekin-Kobul-Islomobod o‘qi orqali mintaqaviy muvozanatni qayta shakllantirishga qaratilgan. Biroq mualliflar Afg‘oniston-Pokiston hamkorligidagi tuzilmaviy to‘siqlar hamon jiddiy ekanligini, ular orasida eng asosiysi “Tehrik-i-Tolibon Pokiston” (TTP) tahdidi ekanligini ta’kidlaydilar. Operatsion bazalari Kunar, Nangarhor, Xost va Paktika viloyatlarida joylashgan, “Al-Qoida” va ISHID bilan aloqalari bo‘lgan TTP transmilliy beqarorlashtiruvchi kuchga aylandi, uning ta’sir doirasi aynan ikki davlat o‘rtasida muvofiqlashtirilgan terrorizmga qarshi kurash yo‘qligi tufayli kengaydi.   Tahlilda xavfsizlik nizosi yangi texnologik o‘lchamlarga ega bo‘layotgani alohida ta’kidlanib, Kobul va Logardagi G‘arbning qayta jihozlangan harbiy ob’ektlarida ishlab chiqilgan Tolibon dronlari imkoniyatlari paydo bo‘layotgani xavotir bilan qayd etilgan. Rossiya, Eron va Xitoy tomonidan ko‘rsatilgan texnik yordam bilan bu innovatsiya rad etish va texnologik escalatsiya bilan tavsiflanadigan proksi urushga o‘tishni anglatadi. Shu bilan birga, baluj separatizmi, xususan BLA faoliyati Pokistonning strategik hisob-kitobiga ichki zaiflik omilini qo‘shadi, transport infratuzilmasi va temir yo‘llarga hujumlar CPEC va TAPI kabi uzoq muddatli mintaqaviy integratsiya loyihalarining istiqboliga xavf tug‘diradi.   Mualliflar aniqlagan, ayniqsa, tashvishli tendensiya - bu islomiy tartibni o‘rnatish yo‘lida Hindiston va Pokistonni beqarorlashtirish maqsadida paydo bo‘lgan yangi jangari guruh “Tehrik-e-Tolibon Kashmir” (TTK)dir. Gafarovva Islamovning fikricha, guruhning afg‘on toliblari bilan ehtimoliy aloqalari nafaqat Kobulning Islomobod bilan nozik munosabatlarini buzishi, balki uning Hindiston va Xitoy bilan shakllanayotgan diplomatik aloqalarini ham xavf ostiga qo‘yishi mumkin. Bu tahdidlarga Pokistonning afg‘on qochqinlariga qarshi ommaviy deportatsiya kampaniyasi ham qo‘shiladi. Mualliflar buni ham gumanitar inqiroz, ham xavfsizlik muammosi sifatida baholaydilar, chunki ko‘chirilgan aholi Afg‘onistonning yetarlicha nazorat qilinmaydigan hududlarida faoliyat yurituvchi ekstremistik guruhlar tomonidan yollanish xavfiga duch keladi.   Yakuniy xulosada mualliflar Afg‘oniston va Pokiston o‘rtasidagi keskinlikning kuchayishi mintaqaviy aloqalar va rivojlanishga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahdid solishini ta’kidlaydilar. Chegaralararo savdodagi uzilishlar, transchegaraviy suvlarni boshqarish bo‘yicha nizolar hamda Balujiston va Dyurand chizig‘i kabi strategik yo‘nalishlar bo‘ylab xavfsizlikning buzilishi CASA-1000 va TAPI kabi asosiy infratuzilma loyihalarini xavf ostiga qo‘yadi. Termiz-Kobul yo‘nalishi qisqa muddatli istiqbolda eng maqbul yo‘lak hisoblansa-da, davomli beqarorlik mintaqaviy ishtirokchilarni investitsiyalarni Eronning Chobahor porti kabi ishonchliroq muqobil yo‘nalishlarga yo‘naltirishga majbur qilishi mumkin. Shunday qilib, vaqti-vaqti bilan ko‘rsatilayotgan diplomatik sa’y-harakatlar va Xitoy vositachiligiga qaramay, Gafarovva Islamov ishonchsizlik, jangarilik va bir-biriga mos kelmaydigan manfaatlar hamkorlikdan ustun kelishda davom etayotgan mintaqaviy vaziyatni tasvirlaydilar.   Geopolitika.no platformasida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.