Markaziy Osiyo jahon neft zaxiralarining 3 foizi, gaz zaxiralarining 12 foizi va qayta tiklanadigan energiya manbalarining katta salohiyatiga ega bo‘lgan muhim energetika mintaqasi hisoblanadi. 2022-yilda Ukrainada urush boshlanganidan so‘ng, Yevropa Ittifoqi mintaqaga e’tiborini kuchaytirdi va uni ta’minotni diversifikatsiya qilish hamda “yashil” o‘tish uchun strategik hamkor sifatida ko‘ra boshladi.   “Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyodagi strategiyasi”da ta’kidlanganidek, maqsad resurslarni nazorat qilish emas, balki islohotlarni qo‘llab-quvvatlash, qonunchilikni yaqinlashtirish va ekologik standartlarni joriy etishdan iborat. Bu “Markaziy Osiyoda barqaror energiya aloqalari (2022-2026-yillar)” tashabbusi va qayta tiklanadigan energiya, raqamlashtirish va ekologiyaga 12 milliard yevrogacha sarmoya kiritishni ko‘zda tutgan “Global Gateway” dasturi orqali amalga oshirilmoqda. Yevropa Ittifoqi resurs strategiyalaridan farqli o‘laroq, texnologiya va barqaror rivojlanishga asoslangan uzoq muddatli hamkorlikni taklif etmoqda.   Bugungi kunda Yevropa Ittifoqi mintaqaning eng yirik iqtisodiy hamkorlaridan biri hisoblanadi: tashqi savdoning 22,6 foizi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning 40 foizdan ortig‘i uning hissasiga to‘g‘ri keladi. Energetika sohasida uning ishtiroki investitsiyalar, texnologik qo‘llab-quvvatlash va “yashil” yechimlarni birgalikda ishlab chiqishda namoyon bo‘lmoqda.   Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyo energetika sektoriga investor sifatida. Yevropa Ittifoqi nafaqat investitsiyalarni, balki zamonaviy texnologiyalar va ekspertlar ko‘magidan foydalanish imkoniyatini ham ta’minlab, Markaziy Osiyo energetikasida muhim rol o‘ynamoqda. Xususan, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki yetakchi vosita bo‘lib, u 2024-yilda mintaqaga rekord darajadagi 2,26 milliard yevro sarmoya kiritdi.   Ushbu mablag‘larning katta qismi barqaror va “yashil” infratuzilmaga, shu jumladan tarmoqlarni modernizatsiya qilish va qayta tiklanadigan energiya manbalari obyektlarini qurishga yo‘naltirilgan. Mintaqa mamlakatlari orasida eng ko‘p investitsiyalar O‘zbekiston va Qozog‘istonga to‘g‘ri keldi.   Ma’lumot uchun: asosiy loyihalar orasida Qozog‘iston va O‘zbekistonda yuqori kuchlanishli elektr uzatish liniyalarini qurish, Toshkent viloyatida mintaqadagi eng yirik energiya to‘plagichli quyosh elektr stansiyasi, shuningdek, Qozog‘istonda Markaziy Osiyodagi birinchi “yashil” vodorod ishlab chiqarish loyihasi mavjud.   Bundan tashqari, Yevropa kompaniyalari mintaqaning energetik rivojlanishida faol ishtirok etmoqda. Italiyaning “Eni” kompaniyasi Qozog‘istondagi eng yirik neft-gaz loyihalarida, Fransiyaning “Orano” kompaniyasi esa Qozog‘iston va O‘zbekistondagi uran qazib olishda ulushlarga ega. Fransiya o‘z atom elektr stansiyalari ehtiyojlarining katta qismini mintaqadagi uran hisobiga qoplaydi va atom sohasidagi hamkorlik chuqurlashib bormoqda.   Yevropa Ittifoqi “ENTSO-Ye” Yevropa elektr energiyasini uzatish tizim operatorlari tarmog‘i va Bolqon bozorlari integratsiyasi tajribasidan foydalangan holda energetika qoidalarini uyg‘unlashtirishda yetakchi rol o‘ynamoqda. Hamkorlik “5+YeI” formatida va ikki tomonlama kelishuvlar orqali olib borilmoqda. 2019-yildan boshlab Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo bo‘yicha strategiyasi amal qilmoqda, 2023-yilda esa savdo, iqlim va energetikani rivojlantirish bo‘yicha 80 ga yaqin chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan “Yo‘l xaritasi’ tasdiqlandi. Mintaqaning barcha davlatlari metanni kamaytirish tashabbuslariga qo‘shildi va Parij bitimini ratifikatsiya qildi. Yevropa Ittifoqi energiya sektorlarini isloh qilish, raqobatni rivojlantirish va suv resurslarini boshqarish bo‘yicha muvofiqlashtirish uchun texnik yordam ko‘rsatmoqda.   Yevropa Ittifoqi standartlarni tartibga soluvchi va texnologik yechimlarni yetkazib beruvchi sifatida. Yevropa Ittifoqi o‘z standartlari, me’yorlari va texnologiyalarini tarqatish orqali Markaziy Osiyo energetikasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Mintaqa mamlakatlari Yevropa bozorlariga chiqishga intilib, ushbu talablarga moslashmoqda - ekologik me’yorlardan tortib bozor qoidalarigacha. Bunga misol tariqasida 2023-yilda joriy etilgan Yevropa Ittifoqining uglerod yig‘imi mexanizmini keltirish mumkin. U energiya sarfi yuqori bo‘lgan mahsulotlar, shu jumladan po‘lat, sement va elektr energiyasi eksportiga ta’sir qiladi va agar mahsulot yuqori issiqxona gazlari chiqindilari bilan ishlab chiqarilgan bo‘lsa, uglerod to‘lovini hisoblashni nazarda tutadi. Bu Markaziy Osiyo ishlab chiqaruvchilariga qo‘shimcha bosim o‘tkazadi va shu bilan birga ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, qayta tiklanadigan energiya manbalariga o‘tish va energiya samaradorligini oshirish uchun rag‘batlarni shakllantiradi. Qozog‘iston va O‘zbekiston o‘z mahsulotlarining uglerod sig‘imini, shu jumladan Yevropa tashabbuslari va texnologiyalari yordamida kamaytirish yo‘llarini izlashni boshladilar.   Ma’lumot uchun: O‘zbekistonda Yevropa Ittifoqi va YeTTB ko‘magida mintaqadagi birinchi sanoat energiya saqlash tizimi (500 MVt/soat) ishga tushirildi. “Siemens”, “ABB”, “Total Eren” kabi Yevropa kompaniyalari quyosh elektr stansiyalari qurilishi, podstansiyalarni modernizatsiya qilish va yuqori samarali generatsiyaga o‘tishda ishtirok etmoqda.   III. Yevropa Ittifoqi bilan energetika sohasidagi hamkorlikning imkoniyatlari va muammolari balansi. Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik Markaziy Osiyo uchun eksport bozorlarini diversifikatsiya qilish imkoniyatlarini yaratadi – avvalo, Rossiya hududi orqali tranzit yo‘nalishlariga va Xitoy yoki Yaqin Sharq davlatlari kabi beqaror yoki hajmi cheklangan bozorlarga eksportga bo‘lgan oldingi qaramlikni kamaytirish hisobiga. Qozog‘iston neftining 70 foizdan ortig‘i Yevropaga jo‘natiladi, 2024-yilda eksport hajmi kuniga 1 million barreldan oshib, Qozog‘iston Yevropa Ittifoqi ta’minotchilari orasida uchinchi o‘ringa ko‘tarildi. 2023-yilda Nigerdan tabiiy uran eksporti to‘xtatilgandan so‘ng, Qozog‘iston Yevropa Ittifoqi ehtiyojlarining 40 foizdan ortig‘ini qoplab, uning asosiy ta’minotchisiga aylandi. Bu barqaror valyuta tushumlari va uzoq muddatli shartnomalarni ta’minlaydi.   Biroq, Yevropaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri eksport umumiy chegara va gaz quvurlarining yo‘qligi tufayli cheklangan – neft Qora dengiz va tranzit mamlakatlar orqali yetkaziladi. Bunday sharoitda Yevropa Ittifoqining mintaqa energetikasini rivojlantirishga qo‘shayotgan amaliy hissasi alohida ahamiyat kasb etadi: investitsiyalar infratuzilmani yangilash, elektr uzatish liniyalarini qurish, “yashil” energetika sohasidagi loyihalarni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilmoqda. Yevropa Ittifoqi, shuningdek, energiya tejovchi uskunalar, raqamli boshqaruv tizimlari, zamonaviy turbinalar va hisobga olish tizimlari kabi texnologiyalarni uzatadi. Ushbu mahalliy yondashuv nafaqat energiya tizimlarining ishonchliligini mustahkamlaydi, balki Markaziy Osiyo mamlakatlarini yanada barqaror va xilma-xil tashqi bozorlarga chiqishga tayyorlaydi.   Biroq Markaziy Osiyo faol raqobat hududidir. Xitoy so‘nggi 20 yil ichida asosan infratuzilma loyihalari va xomashyo aktivlariga 105 milliard dollardan ortiq sarmoya kiritdi, BAA va Saudiya Arabistoni qayta tiklanadigan energiya loyihalarini moliyalashtirmoqda, Rossiya muhim infratuzilma – gaz quvurlari, elektr uzatish liniyalari va transport yo‘nalishlari orqali ta’sirini saqlab qolmoqda. Yevropa Ittifoqi mintaqa mamlakatlari qiziqishini saqlab qolish uchun yanada moslashuvchan sharoitlar yaratishi lozim.   Bundan tashqari, Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik energetika mutaxassislarining malakasini oshirishga ko‘maklashadi: Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Tojikistondan 500 dan ortiq mutaxassis Erasmus+ dasturlari, Yevropa Komissiyasi va boshqalar, shuningdek, Yevropa universitetlari va institutlari bilan hamkorlik orqali ta’lim olgan. Ular tarif modellari, energiya samaradorligi va raqamli hisobga olish tizimlarini rivojlantirish ustida ishlamoqda.   Investitsiyalar to‘siqlarga duch kelmoqda: Qozog‘istonda tarif modeli o‘zgardi, O‘zbekistonda esa davlat kompaniyalari tomonidan to‘lovlarning kechikishi kuzatilmoqda. Mamlakatlarning investorlar uchun ishonchliligini baholaydigan “Fitch” xalqaro agentligi investorlar oldidagi majburiyatlar bo‘yicha kechikishlarni qayd etadi, bu esa xususiy ishlab chiqaruvchilardan elektr energiyasini rasman sotib oladigan maxsus kompaniya – “O‘zenergosotish”ni tashkil etishni va xalqaro institutlarning qo‘shimcha kafolatlarini talab qildi.   Yevropa Ittifoqi bilan energetika sohasidagi hamkorlikni rivojlantirishning strategik ustuvorliklari va yo‘nalishlari. Geosiyosiy o‘zgarishlar va eksport oqimlarining qayta yo‘naltirilishi Markaziy Osiyoning Yevropa Ittifoqi bilan infratuzilmaviy bog‘liqligining ahamiyatini oshirmoqda. Barqaror logistika uchun strategik transport yo‘lagi – O‘rta koridor alohida ahamiyat kasb etadi. Qozog‘iston Oqtov va Qo‘riq portlarini modernizatsiya qilmoqda, ularning o‘tkazuvchanlik qobiliyatini kengaytirmoqda va Olat (Ozarbayjon) portiga neft tashish uchun Kaspiy tankerlari flotini ko‘paytirmoqda. O‘zbekiston va Turkmaniston Turkmanboshi portini yangilab, mintaqaviy logistika markazini yaratmoqda.   2022-yilda qurilishi boshlangan Xitoy – Qirg‘iziston – O‘zbekiston temir yo‘li Yevropaga energiya yuklarining tranzit muddatlarini sezilarli darajada qisqartiradi. Turkmaniston va Ozarbayjon o‘rtasidagi Transkaspiy gaz quvuri har yili Yevropa Ittifoqiga 15 milliard kub metrgacha gaz yetkazib berishi mumkin, bu esa eksport imkoniyatlarini kengaytiradi va mintaqaning energetik mustaqilligini mustahkamlaydi.   Yevropa bozori bilan integratsiyalashish uchun Markaziy Osiyo mamlakatlari tariflar, standartlar va tarmoqlarni boshqarishdagi tarqoqlikni bartaraf etishlari kerak. Janubi-Sharqiy Yevropa modeli bo‘yicha Markaziy Osiyo energetika hamjamiyatining tashkil etilishi elektr energiyasining transchegaraviy savdosi va huquqiy aniqlikni ta’minlaydi.   Umuman olganda, sheriklik salohiyati hali tugagani yo‘q. Yevropa Ittifoqi tashabbuslarini muvaffaqiyatli amalga oshirish va Markaziy Osiyo mamlakatlarining islohotlarga tayyorligi bilan global xavfsizlik va iqlim barqarorligining muhim elementi sifatida Yevropadan Markaziy Osiyogacha bo‘lgan yangi energetika makonini yaratish mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Fransiyaning geosiyosiy nashri “CONFLITS Revue de Géopolitique” doktor Islomxon Gafarov va IXTI ko‘ngillisi Bositxon Islamovning siyosiy tahlilini qayta nashr etdi. Ushbu tahlil dastlab Norvegiyaning Geopolitika.no saytida e’lon qilingan bo‘lib, Markaziy va Janubiy Osiyo xavfsizlik masalalariga xalqaro qiziqish ortib borayotganini ko‘rsatmoqda.   Tahlilda Kashmir inqirozi, proksi mojarolar hamda Xitoy vositachiligi va Hindiston ta’siri ostida o‘zgarayotgan ittifoqlar kabi mintaqaviy keskinliklar fonida Afg‘oniston va Pokiston o‘rtasidagi murakkab, biroq strategik ahamiyatga ega bo‘lgan "majburiy hamkorlik" tahlil qilingan.   Tahliliy sharhni fransuz tilida “CONFLITS Revue de Géopolitique” nashrida o‘qishingiz mumkin   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Doktor Islomxon Gafarov The Diplomat nashri uchun tayyorlagan batafsil siyosiy tahlilida Rossiyaning Tolibon nazoratidagi Afg‘onistonga nisbatan siyosatining nozik, ammo strategik o‘zgarishini ko‘rib chiqadi. Moskva Afg‘onistonga an’anaviy nizoli hudud sifatida emas, balki iqtisodiy va siyosiy jihatdan keng Markaziy Osiyo mintaqasining bir qismi sifatida qaramoqda. Bu yondashuvning asosiy jihati Rossiyaga afg‘on mehnat migratsiyasini joriy etish bo‘lib, bu Moskvaning uzoq vaqtdan beri sobiq sovet Markaziy Osiyosida ta’sir o‘tkazish uchun qo‘llab kelgan siyosiy vositasidir. Sankt-Peterburg xalqaro iqtisodiy forumida imzolangan Afg‘onistondan Rossiyaga migratsiyani ko‘paytirish to‘g‘risidagi kelishuv nafaqat pragmatik hamkorlik, balki Tolibon hukumati bilan aloqalarni mustahkamlashga qaratilgan chuqur urinishdan dalolat beradi.   Doktor Gafarov ta’kidlashicha, migratsiyaning bu yangi yo‘nalishi Rossiyaning keng qamrovli strategiyasining bir qismi bo‘lib, u Afg‘onistonning Rossiyaga nisbatan qarashini o‘zgartirish - uni sobiq bosqinchi emas, balki hamkor va iqtisodiy imkoniyat sifatida ko‘rishga qaratilgan. Xitoy Afg‘onistonda tabiiy boyliklarni qazib olish va “Bir makon, bir yo‘l” loyihasi doirasidagi sarmoyalari bilan e’tiborni tortayotgan bir paytda, Moskva ish bilan ta’minlash, gumanitar yordam va infratuzilmani rivojlantirish orqali muqobil aloqalarni jimgina o‘rnatmoqda. E’tiborli jihati shundaki, Rossiya ba’zi masalalarda, xususan Tolibonni diplomatik tan olish va afg‘on ishchilariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ish imkoniyatlarini taklif qilishda Xitoydan ham o‘zib ketdi.   Tahlilda Afg‘onistonda Rossiya va Xitoy o‘rtasida yuzaga kelayotgan geosiyosiy raqobat ham ko‘rib chiqiladi. Pekin afg‘on resurslari va logistikasini nazorat qilishni kengaytirayotgan bir paytda, Rossiya raqamli infratuzilma loyihalari va O‘zbekiston bilan hamkorlikda Transafg‘on temir yo‘lini ishga tushirish orqali o‘z mavqeini mustahkamlamoqda. Yaqinda Afg‘oniston hukumati tomonidan Xitoy bilan tuzilgan yirik neft shartnomasining bekor qilinishi Moskvaga energetika sohasidagi o‘z mavqeini kuchaytirish imkoniyatini yaratishi mumkin. Bu raqobat nozik xususiyatga ega, chunki ikkala davlat ham Markaziy Osiyoda norasmiy chegaralarni saqlab qolgan holda, Afg‘onistondagi ta’sir doirasini kengaytirish uchun tobora faolroq kurashmoqda.   Shu bilan birga, Rossiyaning Afg‘onistonga munosabati sovet-afg‘on urushining davom etayotgan asoratlaridan ta’sirlanadi. Doktor Gafarov ta’kidlashicha, Moskva bu tarixiy xotiralarni yumshoq kuch vositalari - un yetkazib berishdan tortib madaniy dasturlargacha bo‘lgan tadbirlar orqali o‘zgartirishga intilmoqda, ayni paytda zamonaviy xavfsizlik tahdidlariga ham e’tibor qaratmoqda. Rossiya iqtisodiy hamkorlikni nafaqat ta’sir o‘tkazish vositasi, balki radikallashuvga qarshi chora sifatida ham ko‘rmoqda, ISHID-Xuroson kabi terrorchi guruhlarning o‘sishini barqarorlik va rivojlanish orqali to‘xtatishga harakat qilmoqda.   Yakuniy xulosada, siyosiy tahlil Rossiyaning Afg‘onistonni o‘zining keng qamrovli Markaziy Osiyo siyosati doirasiga asta-sekin kiritayotganini ko‘rsatadi. Mehnat migratsiyasi yo‘llarini ochish va mintaqaviy deportatsiyalar hamda G‘arbning chetlashuvi sharoitida o‘zini ishonchli hamkor sifatida namoyon etish orqali Moskva yangi munosabatlar shaklini yaratmoqda. Doktor Gafarov ta’kidlaganidek, bu Afg‘onistonning iqtisodiy va siyosiy hayotida Rossiyaning doimiy ishtirokining boshlanishi bo‘lishi mumkin - harbiy aralashuv orqali emas, balki migratsiya, bozorga kirish va diplomatiya vositalari orqali rivojlanish.   Tahlilni to‘liq o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Doktor Islomxon Gafarov va Bositxon Islamov Geopolitika.no saytidagi siyosiy tahlillarida ta’kidlashlaricha, 2025-yilda Afg‘oniston va Pokiston o‘rtasidagi o‘zgaruvchan munosabatlar majburiy diplomatiya, mintaqaviy raqobat va ichki xavfsizlik masalalarining murakkab o‘zaro ta’sirini aks ettiradi. 2025-yil aprel-may oylarida Kashmirdagi keskinlashuvdan so‘ng Islomobod va Kobul o‘rtasidagi aloqalar mualliflar “majburiy hamkorlik” deb atagan bosqichga o‘tdi. Pokiston rasmiylari Kashmir masalasini boshqarishda taktik muvaffaqiyatga erishganini ta’kidlasalar-da, tahlilda bu barqarorlik Afg‘oniston chegarasidagi tinchlikka bog‘liqligi qayd etilgan. Mualliflar Pokistonning Afg‘oniston Tolibon elchisi maqomini elchi darajasiga ko‘tarishini Islomobodni mintaqaviy izolyatsiyada qoldirishi mumkin bo‘lgan har qanday afg‘on-hind yaqinlashuvining oldini olish uchun mudofaa chorasi sifatida baholaydilar.   Gafarovva Islamov Xitoyning diplomatik faoliyati, xususan, 2025-yil may oyida Pekinda o‘tkazilgan norasmiy uch tomonlama uchrashuvning ahamiyatini ta’kidlaydilar. Tashqi ishlar vaziri Van I boshchiligidagi bu tashabbus nafaqat Xitoy manfaatlarini, jumladan Xitoy-Pokiston iqtisodiy yo‘lagi xavfsizligini ta’minlashga, balki Pekin-Kobul-Islomobod o‘qi orqali mintaqaviy muvozanatni qayta shakllantirishga qaratilgan. Biroq mualliflar Afg‘oniston-Pokiston hamkorligidagi tuzilmaviy to‘siqlar hamon jiddiy ekanligini, ular orasida eng asosiysi “Tehrik-i-Tolibon Pokiston” (TTP) tahdidi ekanligini ta’kidlaydilar. Operatsion bazalari Kunar, Nangarhor, Xost va Paktika viloyatlarida joylashgan, “Al-Qoida” va ISHID bilan aloqalari bo‘lgan TTP transmilliy beqarorlashtiruvchi kuchga aylandi, uning ta’sir doirasi aynan ikki davlat o‘rtasida muvofiqlashtirilgan terrorizmga qarshi kurash yo‘qligi tufayli kengaydi.   Tahlilda xavfsizlik nizosi yangi texnologik o‘lchamlarga ega bo‘layotgani alohida ta’kidlanib, Kobul va Logardagi G‘arbning qayta jihozlangan harbiy ob’ektlarida ishlab chiqilgan Tolibon dronlari imkoniyatlari paydo bo‘layotgani xavotir bilan qayd etilgan. Rossiya, Eron va Xitoy tomonidan ko‘rsatilgan texnik yordam bilan bu innovatsiya rad etish va texnologik escalatsiya bilan tavsiflanadigan proksi urushga o‘tishni anglatadi. Shu bilan birga, baluj separatizmi, xususan BLA faoliyati Pokistonning strategik hisob-kitobiga ichki zaiflik omilini qo‘shadi, transport infratuzilmasi va temir yo‘llarga hujumlar CPEC va TAPI kabi uzoq muddatli mintaqaviy integratsiya loyihalarining istiqboliga xavf tug‘diradi.   Mualliflar aniqlagan, ayniqsa, tashvishli tendensiya - bu islomiy tartibni o‘rnatish yo‘lida Hindiston va Pokistonni beqarorlashtirish maqsadida paydo bo‘lgan yangi jangari guruh “Tehrik-e-Tolibon Kashmir” (TTK)dir. Gafarovva Islamovning fikricha, guruhning afg‘on toliblari bilan ehtimoliy aloqalari nafaqat Kobulning Islomobod bilan nozik munosabatlarini buzishi, balki uning Hindiston va Xitoy bilan shakllanayotgan diplomatik aloqalarini ham xavf ostiga qo‘yishi mumkin. Bu tahdidlarga Pokistonning afg‘on qochqinlariga qarshi ommaviy deportatsiya kampaniyasi ham qo‘shiladi. Mualliflar buni ham gumanitar inqiroz, ham xavfsizlik muammosi sifatida baholaydilar, chunki ko‘chirilgan aholi Afg‘onistonning yetarlicha nazorat qilinmaydigan hududlarida faoliyat yurituvchi ekstremistik guruhlar tomonidan yollanish xavfiga duch keladi.   Yakuniy xulosada mualliflar Afg‘oniston va Pokiston o‘rtasidagi keskinlikning kuchayishi mintaqaviy aloqalar va rivojlanishga to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahdid solishini ta’kidlaydilar. Chegaralararo savdodagi uzilishlar, transchegaraviy suvlarni boshqarish bo‘yicha nizolar hamda Balujiston va Dyurand chizig‘i kabi strategik yo‘nalishlar bo‘ylab xavfsizlikning buzilishi CASA-1000 va TAPI kabi asosiy infratuzilma loyihalarini xavf ostiga qo‘yadi. Termiz-Kobul yo‘nalishi qisqa muddatli istiqbolda eng maqbul yo‘lak hisoblansa-da, davomli beqarorlik mintaqaviy ishtirokchilarni investitsiyalarni Eronning Chobahor porti kabi ishonchliroq muqobil yo‘nalishlarga yo‘naltirishga majbur qilishi mumkin. Shunday qilib, vaqti-vaqti bilan ko‘rsatilayotgan diplomatik sa’y-harakatlar va Xitoy vositachiligiga qaramay, Gafarovva Islamov ishonchsizlik, jangarilik va bir-biriga mos kelmaydigan manfaatlar hamkorlikdan ustun kelishda davom etayotgan mintaqaviy vaziyatni tasvirlaydilar.   Geopolitika.no platformasida o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

XXI asrda sun’iy intellekt (SI) nafaqat texnologik yutuq, balki global strategik raqobatning asosiy omiliga aylandi. Bu mavzuning dolzarbligi shundaki, SI uchun kechayotgan raqobat natijalari global ta’sir markazlarining qayta taqsimlanishiga, xalqaro siyosiy kuchlar muvozanatining o‘zgarishiga, raqamli texnologiyalarni tartibga solish tamoyillarining transformatsiyasiga va iqtisodiyot, mudofaa hamda jamiyat boshqaruvida yangi standartlarning shakllanishiga olib kelishi mumkin. Shu munosabat bilan, e’tibor asosan AQSh va Xitoyga — global SI makonining me’morligini belgilab beruvchi va uning rivojlanish trayektoriyasini ko‘p jihatdan aniqlovchi ikki yetakchi texnologik kuchga qaratilgan.   SI rivojlanishining hozirgi darajasi. AQSh SI xususiy sarmoya hajmi bo‘yicha yetakchilikni saqlab qolmoqda: 2024 yilda AQShda bu ko‘rsatkich 109,1 milliard dollarni tashkil etgan, Xitoyda esa 9,3 milliard dollar. 2023 yilda ham AQSh SI sohasiga 67,2 milliard dollar xususiy investitsiya jalb qilgan bo‘lsa, Xitoyda bu ko‘rsatkich 7,8 milliard dollarni tashkil etdi. 2013–2023 yillar oralig‘ida AQSh startaplari taxminan 335 milliard dollar miqdorida venchur kapitalini jalb qilgan, Xitoyda esa bu ko‘rsatkich 104 milliard dollarni tashkil etdi. Shuningdek, Stanford AI Index ma’lumotlariga ko‘ra, dunyoda faol moliyalashtirilayotgan 10 mingdan ortiq SI kompaniyasi mavjud bo‘lib, ulardan 5 509 tasi AQShda, 1 446 tasi esa Xitoyda joylashgan.   Ilmiy faoliyat borasida esa Xitoy yetakchilikni qo‘lga kiritgan. Stanford HAI ma’lumotlariga ko‘ra, Xitoylik tadqiqotchilar SI bo‘yicha ko‘proq maqolalar chop etmoqda. Global AI Readiness Index ko‘rsatkichlari bo‘yicha, “ilmiy nashrlar” mezonida Xitoy dunyoda 1-o‘rinni egallagan, AQSh esa 3-o‘rinda. Biroq, davlatlarining SIga tayyorlik darajasi bo‘yicha umumiy reytingda AQSh 1-o‘rinda, Xitoy esa 16-o‘rinda turadi. Bu esa AQShning institutsional va infratuzilma jihatidan yuqori darajada rivojlanganligini ko‘rsatadi.   AQSh bir qator yetakchi til modellari (GPT-4/OpenAI, Gemini/Google, Claude/Anthropic va boshqalar)ni ishlab chiqdi. Xitoy kompaniyalari ham ularga o‘xshash tizimlar yaratmoqda. Masalan, Baidu kompaniyasining Ernie Bot chat-boti 2024 yil aprel holatiga ko‘ra 200 milliondan ortiq foydalanuvchiga ega bo‘ldi. Biroq G‘arb mahsulotlari hanuzgacha qamrov bo‘yicha yetakchi: Al Jazeera xabariga ko‘ra, ChatGPT yillik 1,86 milliard tomosha qayd etgan bo‘lsa, Ernie faqat 14,9 million. Xitoy hukumati barcha generativ SI xizmatlarini ishga tushirishdan oldin tasdiqlashni talab qiladi, AQShda esa bu borada tartibga solish bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.   SI har ikki mamlakatda ham harbiy, ham fuqarolik sohalariga faol joriy qilinmoqda: avtonom tizimlar, razvedka, kiberxavfsizlik, tibbiyot, transport va kuzatuv texnologiyalari kabi yo‘nalishlarni qamrab olgan holda.   Davlat strategiyasi va ko‘magi. Har ikki davlat texnologik yetakchilikni strategik maqsad sifatida belgilagan. AQShda 2020 yildan boshlab Sun’iy intellekt bo‘yicha milliy tashabbus to‘g‘risidagi qonun qabul qilingan, Maxsus quyi qo‘mita va Milliy SI boshqarmasi tashkil etilgan, CHIPS qonuni doirasida yirik moliyalashtirish dasturlari joriy etilgan. 2023 yil oktyabrda Jo Bayden ma’muriyati “Xavfsiz, ishonchli va ishonchga loyiq SI rivoji” haqidagi farmonni e’lon qildi. 2025 yil yanvarida Donald Tramp ma’muriyati “To‘siqlarni olib tashlash to‘g‘risida”gi farmonni imzoladi va AQShning global SI ustunligini saqlab qolishni rasmiy siyosat sifatida e’lon qildi.   Xitoy esa 2030 yilgacha bo‘lgan aniq strategik yo‘nalishni tanlagan. 2017 yilda boshlangan “Yangi avlod SI rivojlanish dasturi” mamlakatni 2030 yilgacha dunyo yetakchisiga aylantirishni maqsad qilgan. SI 14-besh yillik rejaning (2021–2025) ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan. Hukumat milliardlab investitsiyalar ajratmoqda va “milliy jamoalar” tuzmoqda: Baidu, Alibaba, Tencent, SenseTime, iFlytek va boshqa kompaniyalar Xitoy Davlat Kengashi tomonidan etakchi deb e’tirof etilgan. Shu bilan birga, 2021–2023 yillarda Xitoy algoritmlar uchun birinchi milliy qoidalarni qabul qildi: kontent tavsiyalari, “chuqur sintez” (deepfake) va generativ modellarni qamrab olgan holda. 2023 yilda qabul qilingan “Idoralararo chora-tadbirlar”ga ko‘ra, SI chiqishlari “haqiqiy va ishonchli” bo‘lishi va “sotsialistik asosiy qadriyatlarga” zid kelmasligi lozim. Har qanday yirik SI modeli davlat ro‘yxatiga olinishi va xavfsizlik ekspertizasidan o‘tishi shart. Bu esa Xitoy yondashuvida axborot ustidan nazorat va qadriyatlar muvofiqligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratilayotganini ko‘rsatadi.   Etika va tartibga solish. AQSh va Xitoyning ochiqlik va axloqiy tamoyillarga yondashuvi keskin farq qiladi. AQSh SI laboratoriyalarining natijalarni (kod va ma’lumotlar) ochiq e’lon qilishini rag‘batlantiradi. Axloq va maxfiylik borasidagi bahslar mavjud qonunchilik (masalan, GDPR, California Consumer Privacy Act) va hujjatlar (AI Bill of Rights, NIST Framework) asosida olib boriladi. Rivojlanishdagi erkinlik innovatsiyani kuchaytiradi.   Xitoyda esa davlat nazoratiga urg‘u beriladi. Tartibga soluvchi organlar kontentni oldindan tasdiqlashni talab qiladi va algoritmlar uchun qat’iy qoidalar joriy etilgan. Xalqaro reytinglarga ko‘ra, Xitoy SI boshqaruvi va etikasi bo‘yicha eng kuchli 30 davlat ro‘yxatiga kirmaydi. Shu tariqa, Xitoy markazlashtirilgan nazorat va senzura siyosatiga tayanayotgan bo‘lsa, AQSh esa bozor raqobati hamda “o‘zini-o‘zi tartibga solish” mexanizmlariga (auditlar, ochiq standartlar) suyanmoqda.   Prognozlar va mutaxassislarning baholari. Yaqin 5–10 yil ichida raqobat kuchayishi kutilmoqda. RAND Corporation (2025) prognoziga ko‘ra, Xitoy joriy yilda ilg‘or SI modellarining sifatida AQSh bilan paritetga erishishi mumkin. Bunga javoban AQSh texnologik eksportga cheklovlar va ichki innovatsiyalarni rag‘batlantirishni o‘z ichiga olgan ikki yo‘nalishli strategiyani amalga oshirmoqda. Shunga qaramay, DeepSeek, Alibaba Cloud, Baidu va Tencent kabi kompaniyalar tomonidan erishilgan yutuqlar AQShning uzoq muddatli yetakchiligini shubha ostiga qo‘ymoqda.   Bunga yorqin misol sifatida DeepSeek kompaniyasini keltirish mumkin. 2023 yilda tashkil etilgan kompaniya 2025 yil yanvarida R1 chat-botini taqdim etdi va u tez orada AQSh App Store’da eng ko‘p yuklab olingan bepul dasturga aylandi. Model GPT-4 bilan teng darajadagi natijalarni, ayniqsa mantiqiy fikrlash va matematik masalalarda, ko‘rsatdi. Mixture-of-Experts arxitekturasi tufayli u resurslardan samaraliroq foydalandi va o‘quv xarajatlari 42% ga arzon bo‘ldi. Biroq kompaniya noto‘g‘ri axborot tarqatish xavfi tufayli xalqaro tekshiruvlarga ham duch keldi.   Shu bilan birga, Xitoylik ekspertlar, xususan Pekin universiteti huzuridagi Sun’iy intellekt instituti rahbari, professor Song-Chun Zhu — “Xitoy SIining otasi” sifatida tanilgan mutaxassis — generativ SI davrida tashabbusni Xitoy qo‘lga kiritishga qodir, deb hisoblaydi. Bu esa mamlakatdagi tezkor tadqiqot va startap ekotizimining o‘sishiga bog‘liq. Natijada, SI sohasidagi global yetakchilik AQSh o‘z afzalliklaridan qay darajada unumli foydalana olishi va Xitoy o‘z oraliqni qanday tezlikda qisqartira olishiga bog‘liq bo‘ladi.   Umuman olganda, ko‘pchilik prognozlar bir mamlakatning muqarrar geosiyosiy ustunligini e’tirof etmaydi. Mustaqil tahlillar SI bo‘yicha raqobatni ikki kuch orasidagi “yangi sovuq urush” emas, balki har ikki tomon kuchli bo‘lgan jihatlarni aks ettiruvchi uzoq muddatli texnologik jarayon sifatida baholaydi. Hozirda AQSh sarmoya, model va tijorat innovatsiyalari bo‘yicha yetakchi bo‘lsa, Xitoy – joriy etish ko‘lami va ma’lumot hajmi bo‘yicha ustun. Keyingi o‘n yillikdagi yetakchilik qaysi davlat o‘z ekotizimini yaxshiroq boshqara olishi, iqtidorli mutaxassislarni ushlab qola olishi va ochiqlik hamda xavfsizlik o‘rtasida muvozanatni topa olishiga bog‘liq bo‘ladi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarova O‘zbekistonning Yevroosiyodagi asosiy logistika markaziga aylanish bo‘yicha keng ko‘lamli intilishlari doirasida “G‘arb-Janub” transport o‘qini yaratish sa’y-harakatlarining strategik sabablarini tahlil qiladi. U ta’kidlashicha, hozirgi kunda O‘zbekistonning Yevropaga yuk tashishdagi ulushi nomutanosib ravishda past bo‘lib, mamlakatning qulay geografik joylashuviga qaramay, Markaziy Osiyodagi umumiy yuk tashish hajmining atigi 2,3 foizini tashkil etmoqda. Uning fikricha, bu cheklangan rol ham tuzilmaviy to‘siq, ham yashirin imkoniyatdir. Yevropaning Markaziy Osiyo bilan transport aloqalariga, xususan Rossiya infratuzilmasini chetlab o‘tadigan yo‘nalishlarni diversifikatsiya qilishga qiziqishi ortib borar ekan, O‘zbekiston o‘zini yangi geosiyosiy neytral yo‘laklarga o‘sib borayotgan talabni qondira oladigan mamlakat sifatida namoyon etmoqda.   Umarova bu jarayonni Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi o‘zgarayotgan geosiyosiy va iqtisodiy munosabatlar nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadi. Bugungi kunda O‘zbekistonning Xitoy va Rossiyadan keyingi uchinchi yirik savdo sherigi bo‘lgan Yevropa Ittifoqi, ayniqsa GSP+ savdo imtiyozlari tizimi doirasida ikki tomonlama tovar ayirboshlash hajmining o‘sishini kuzatmoqda. O‘zbekistonning Yevropaga eksportida kimyoviy moddalar va uran ustunlik qilishi joriy almashinuvlarning ham ko‘lamini, ham tor bazasini aks ettiradi. Shu bois, uning fikricha, transport aloqalarini kengaytirish nafaqat logistika, balki O‘zbekistonning jahon bozorlari bilan iqtisodiy integratsiyasini tubdan qayta qurish masalasi bo‘lib, bu vaqt o‘tishi bilan eksportni diversifikatsiya qilish va uning qiymatini oshirish imkonini beradi.   Shu maqsadda Umarova ikkita transformatsion infratuzilma tashabbusini ajratib ko‘rsatadi. Birinchisi – Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li bo‘lib, u Sharqiy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi savdo yo‘nalishlarini qariyb 900 kilometrga qisqartiradi. Ushbu temir yo‘l ilgari Eronga qarshi sanksiyalar va logistika qiyinchiliklari tufayli chetda qolgan Janubiy yo‘lakni transkontinental savdo uchun raqobatbardosh yagona transport arteriyasiga aylantirishi kutilmoqda. Garchi u Qirg‘izistonning tog‘li relyefi Qozog‘istonning tekisroq yo‘nalishlariga nisbatan uning ko‘lamini cheklashi mumkinligini tan olsa-da, Umarova janubiy yo‘l, xususan Eron va Turkiya orqali Yaqin Sharq va Afrika bilan potensial aloqalar tufayli yangi geoiqtisodiy imkoniyatlarni ochishini ta’kidlaydi.   U ko‘rib chiqayotgan ikkinchi tashabbus – Termiz-Mozori Sharif-Kobul-Peshovar temir yo‘li bo‘lib, uning maqsadi Markaziy Osiyodan Janubiy Osiyo va Hind okeaniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri quruqlik aloqasini yaratishdir. Umarovaning baholashicha, Kobul koridori mintaqaviy tranzit oqimlarini o‘zgartirib, Rossiya orqali o‘tadigan an’anaviy shimoliy yo‘nalishlarga muqobil variantni taklif qilishi mumkin. Shimoliy va O‘rta yo‘laklar bilan muvaffaqiyatli bog‘langan taqdirda, Afg‘oniston yo‘nalishi Shimoliy Yevropa, Rossiya, Belarus, Kavkaz va Janubiy Yevropaning bir qismini Hindiston va Fors ko‘rfazi bilan bog‘lashi mumkin, bunda O‘zbekiston asosiy transport tuguniga aylanadi. Bu nafaqat mamlakatning logistika salohiyatini mustahkamlaydi, balki jahon tartibotining parchalanishi sharoitida uning geostrategik ahamiyatini oshiradi.   Umarova shunday xulosaga keladiki, O‘zbekiston Kaspiy dengiziga chiqish imkoniyati yo‘qligi va temir yo‘l infratuzilmasining cheklanganligi tufayli Qozog‘istonning mintaqaviy yuk tashishdagi ustun mavqei bilan to‘liq raqobatlasha olmasa-da, ushbu yangi yo‘laklar mavjud nomutanosibliklarni yumshatish yo‘llarini taklif etadi. Uning fikricha, asosiy masala Qozog‘iston modelidan nusxa ko‘chirishda emas, balki yangi geografik hududlar va ishtirokchilarga xizmat ko‘rsatadigan qo‘shimcha yo‘nalishlarni ishlab chiqishdadir. Agar O‘zbekiston Yevropa, Janubiy Osiyo va Yaqin Sharq o‘rtasida muhim bo‘g‘in sifatida o‘z o‘rnini mustahkamlasa, bu mintaqaviy transport tizimini tubdan o‘zgartirishi va uning xalqaro iqtisodiy tizimda yanada salmoqli rol o‘ynashini ta’minlashi mumkin.   The Diplomat’da o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.