Eujenio Charlandini o‘zining tahliliy sharhida “Bir makon, bir yo‘l” (BMBY) tashabbusi doirasida Xitoyning O‘zbekistondagi iqtisodiy ta’siri kengayishi haqiqiy madaniy ta’sirga olib keldimi yoki mavjud iqtisodiy bog‘liqlikni kuchaytirdimi, degan masalani ko‘rib chiqadi. 2016-yilda Shavkat Mirziyoyev prezidentlik lavozimiga kelganidan buyon Toshkent transport aloqalarini modernizatsiya qilish va tashqi hamkorlikni diversifikatsiya qilish maqsadida infratuzilmaga sarmoyalarni qo‘llab-quvvatlab, ko‘p vektorli strategiyani amalga oshirmoqda. Uning tahlili BMBYning aniq yutuqlarini tasvirlashdan boshlanadi – avvalo 2016-yilda Tojikistonni chetlab o‘tgan holda qurilgan Angren-Pop temir yo‘li va 2024-yildagi Qashg‘ar-Andijon-Jalolobod bog‘lanishi to‘g‘risidagi kelishuv – bular shubhasiz O‘zbekistonning Sharq va G‘arb o‘rtasidagi savdo oqimlaridagi o‘rnini mustahkamladi hamda Markaziy Osiyo va Shinjon o‘rtasidagi savdoga deyarli 90 milliard dollar keltirdi.   Eujenio moddiy foyda ko‘zga tashlanayotganini ta’kidlaydi: 2022-2023-yillar oralig‘ida O‘zbekistonga kiritilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar qariyb ikki barobarga oshib, 7,2 milliard dollarga yetdi, bunda Xitoy kapitali Rossiya kapitalidan deyarli ikki baravar ko‘p bo‘ldi, 2024-yilgacha yalpi ichki mahsulot o‘sishi barqaror ravishda 6 foizdan yuqori bo‘ladi. Ushbu raqamlar BMBYning transport, energetika va qurilish sohalarini rag‘batlantirish, mahalliy ish o‘rinlarini yaratish va Trans-Yevroosiyo ta’minot zanjiri samaradorligini oshirishdagi muvaffaqiyatidan dalolat beradi. Biroq, bu iqtisodiy rivojlanish Xitoy madaniy ishtirokining tegishli o‘sishi bilan birga kelmayapti: Konfutsiy institutlarining sezilarli darajada yetishmasligi, xitoy tili bo‘yicha o‘quv dasturlarining kengaymasligi yoki Xitoy ommaviy axborot vositalarining O‘zbekiston ijtimoiy hayotiga kirib bormasligi hamon kuzatilmoqda.   Muallif yana shuni ta’kidlaydiki, Rossiyaning madaniy merosi O‘zbekistonda o‘z ustunligini saqlab qolmoqda. Rus tili biznes, hukumat va oliy ta’limda asosiy til bo‘lib qolmoqda, tobora ko‘proq o‘zbek talabalari esa Shimoliy Amerika va Yevropadagi G‘arb universitetlari va kasbiy imkoniyatlarni tanlamoqda. G‘arb madaniy ta’sirlarining paydo bo‘lishi bilan birga Rossiyaning yumshoq kuchini saqlab qolishi o‘zbek jamiyati o‘z madaniy yo‘nalishlarini iqtisodiy burilishga mos ravishda Pekin tomon o‘zgartirmaganligidan dalolat beradi.   Xitoy strategiyasiga baho berar ekan, u qattiq infratuzilmaga kuchli e’tibor qaratish - garchi haqiqiy aloqalarni o‘rnatish uchun samarali bo‘lsa-da – shaxslararo muloqot zarurligini e’tibordan chetda qoldirganini ta’kidlaydi. Hozirgi vaqtda maqsadli, sohaviy investitsiyalarga ustunlik berilayotgan BMBYning rivojlanayotgan modeli madaniy diplomatiyani kengaytirish uchun imkoniyatlar ochadi. U Pekinni chuqurroq o‘zaro tushunish va barqaror ta’sirni rivojlantirish uchun o‘z infratuzilma portfelini faol akademik almashinuvlar, til dasturlari va qo‘shma media tashabbuslari bilan to‘ldirishni taklif qiladi.   Nihoyat, Eujenio O‘zbekistonga o‘z mavqeidan nafaqat Xitoy tomonidan moliyalashtiriladigan loyihalarni amalga oshirish, balki yanada muhim madaniy rolni tasdiqlash uchun foydalanishni tavsiya etadi. Toshkent infratuzilmani moliyalashtirishni stipendiyalar kvotalari, madaniy festivallar va qo‘shma tadqiqot markazlari kabi madaniy hamkorlik qoidalari bilan birlashtiradigan BMBY doirasidagi hamkorlik bo‘yicha muzokaralar olib borishi kerak. Shunday qilib, O‘zbekiston Ipak yo‘lining qayta tiklanishi nafaqat tovarlar va kapital oqimiga, balki g‘oyalar va qadriyatlar almashinuvining o‘zaro boyishiga ham hissa qo‘shishini ta’minlashi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Isroil va Eron o‘rtasidagi mojaro mintaqaviy xususiyatga ega bo‘lsa-da, neft bozorida global tebranishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Strategik jihatdan muhim bo‘lgan Yaqin Sharq mintaqasidagi keskinlikning kuchayishi neft ta’minoti barqarorligini xavf ostiga qo‘yadi va ekstremal holatlarda 1970-yillardagi neft inqirozlariga o‘xshash narxlarning keskin sakrashiga olib kelishi mumkin.     Qisqa muddatli ziddiyat – minimal ta’sir Agar harbiy qarama-qarshilik avvalgi zarbalar almashinuvi ssenariysi bo‘yicha, ya’ni qisqa muddatli, infratuzilma yo‘qotishlarisiz va uchinchi davlatlar aralashuvisiz rivojlansa, neft bozorining reaksiyasi cheklangan bo‘ladi. Bunga 2024-yil bahorida Suriya, Iroq va Erondagi obyektlarga zarbalar almashinuvidan so‘ng neft narxi bir barrel uchun 3-5 dollargacha vaqtincha ko‘tarilgani, biroq bir haftadan so‘ng avvalgi darajasiga qaytgani misol bo‘la oladi.   Bunday vaziyatlarda bozor narxga "geosiyosiy mukofot" qo‘shadi, ammo real ta’minotga hech qanday tahdid yo‘qligi aniq bo‘lgach, tezda tuzatish kiritadi. Bundan tashqari, Eron tashqi bozorga kuniga taxminan 1-1,5 million barrel yetkazib beradi - bu sezilarli, ammo muhim bo‘lmagan hajm, ayniqsa, u asosan o‘z strategik zaxiralariga ega bo‘lgan Xitoyga yo‘naltirilgan bo‘lsa.   Keskinlashuv va infratuzilmaga zarbalar – narxlarning 100-150 dollargacha ko‘tarilishi Mojaro cho‘zilib ketishi va zararlanish zonasiga Eronning neftni qayta ishlash zavodlari, eksport terminallari va quvurlari kirishi ssenariysi ancha katta xavf tug‘diradi. Bu holda bozor taklifning real qisqarishiga duch keladi, bu esa narxlarning bir barrel uchun 100-150 dollargacha ko‘tarilishiga sabab bo‘lishi mumkin.   Bunday holatlar avval ham bo‘lgan – 2019-yil sentyabr oyida Saudi Aramco obyektlariga uchuvchisiz qurilmalar hujumi jahon ta’minotining deyarli 5 foizini yo‘qotishiga olib keldi va Brent neftining narxini 19 foizga oshirdi (1991-yildan beri eng keskin o‘sish). Vaziyat tezda hal qilingan bo‘lsa-da, bu hatto yuqori darajada himoyalangan mamlakatlar infratuzilmasining zaifligini ko‘rsatdi.   Hatto OPEK+ mamlakatlarida ham qisqa muddatda qazib olishni ko‘paytirish imkoniyatlari cheklanganligi va Eronga qarshi sanksiyalar kuchaytirilishi mumkinligini hisobga olsak, bozorga kuniga 1-1,5 million barrel yo‘qotishni tezda qoplash qiyin bo‘ladi.   Hormuz bo‘g‘oziga tahdid – energetik shok ssenariysi Eng og‘ir ssenariy strategik “neftning tor bo‘g‘zi” – Hormuz bo‘g‘ozini to‘sib qo‘yish yoki harbiy blokada bilan bog‘liq. O‘mon va Eron o‘rtasidagi ushbu tor hudud orqali har kuni 20-21 million barrel neft o‘tadi, ya’ni dunyodagi umumiy iste’molning taxminan beshdan bir qismi.   Eron harbiy tajovuz bo‘lsa, bo‘g‘ozni to‘sib qo‘yish bilan bir necha bor tahdid qilgan. Agar bunday tahdid haqiqatga aylansa, hatto bir necha kun bo‘lsa ham, neft narxi bir barrel uchun 200-300 dollargacha keskin ko‘tarilishi mumkin. Keng ko‘lamli dengiz qamali, sug‘urta kompaniyalarining mintaqada ishlashdan bosh tortishi va tanker qatnovining to‘xtatilishi holatida, nazariy jihatdan yanada ekstremal raqamlar ham bo‘lishi mumkin - bir barrel uchun 500-1000 dollar, garchi ular qisqa muddatda gipotetik bo‘lib ko‘rinsa-da.   Bu domino effektini keltirib chiqaradi: global ta’minot zanjirlari logistika narxining keskin oshishiga duch keladi, benzin, aviatsiya yoqilg‘isi, oziq-ovqat va o‘g‘itlar narxlari oshadi, import qiluvchi mamlakatlarda inflyatsiya bosimi kuchayadi, Markaziy banklar pul-kredit siyosatini qattiqlashtiradi, global YaIM 1-2% ga qisqarishi mumkin.   Tutib turuvchi omillar Voqealar rivojining dramatik salohiyatiga qaramay, bir qator omillar narxlarning keskin oshishiga to‘sqinlik qilishi mumkin: IQHT mamlakatlari va Xitoydagi strategik neft zaxiralari taklifning pasayishini vaqtincha qoplashga qodir. OPEK+, ayniqsa Saudiya Arabistoni va BAAning moslashuvchanligi favqulodda vaziyatlarda qazib olishni tezda oshirish imkonini beradi. AQSH slanesli nefti 3-6 oy ichida hajmi kuniga 500-700 ming barrelga oshishi mumkin. Mintaqada barqarorlikdan manfaatdor bo‘lgan Xitoy va Rossiya tomonidan Eronga diplomatik bosim o‘tkazilishi.   Ayni paytda neft bozori kutilmalar bilan yashamoqda. Agar Isroil va Eron o‘rtasidagi mojaro cheklangan bo‘lib qolsa, narxlarning o‘sishi qisqa muddatli va mo‘tadil bo‘ladi. Biroq, uning cho‘zilishi yoki uchinchi davlatlarning (masalan, AQSH, Saudiya Arabistoni, BAA) aralashuvi vaziyatni tubdan o‘zgartirishi mumkin.   Asosiy xavf – Hormuz bo‘g‘ozi. Uning bir necha kunga yopilishi energetik shok va global inflyatsiyani keltirib chiqaradi. Shuning uchun, barcha ssenariylarga qaramay, dunyoning yetakchi davlatlari bunday darajadagi keskinlashuvga yo‘l qo‘ymaslik uchun harakat qilmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘z tahliliy sharhlarida Darius Riazi va Aleksandr Shrayer Yevropa Ittifoqi va Amerika Qo‘shma Shtatlari o‘rtasida Markaziy Osiyo bilan munosabatlarda kuchayib borayotgan strategik farqlarni tahlil qiladilar. Bir paytlar mintaqaviy barqarorlik, aloqadorlik va liberal-demokratik me’yorlarni qo‘llab-quvvatlash, shu bilan birga Rossiya va Xitoy ta’siridan himoyalanishga qaratilgan bir-birini to‘ldiruvchi transatlantik strategiya doirasida birlashgan bu ikki davlat o‘shandan beri sezilarli darajada farqli yo‘nalishlarni tanlagan. Donald Trampning 2025-yilda Oq uyga qaytishi turtki bo‘lgan bu o‘zgarish bir vaqtlar muvofiqlashtirilgan G‘arb yondashuvining yemirilishidan dalolat beradi. Mualliflar bu bo‘linish shunchaki ramziy emas, balki uzoq vaqtdan beri ko‘p vektorli tashqi siyosatga sodiq bo‘lgan Markaziy Osiyo beshligining (MO5) tashqi siyosiy hisob-kitoblariga sezilarli ta’sir ko‘rsatayotganini ishonchli tarzda isbotlaydilar.   Riazi va Shrayer ta’kidlaganidek, Yevropa Ittifoqi izchillik va institutsional yetuklik strategiyasini qo‘llagan. 2025-yilgi Samarqand sammiti va Global Gateway dasturi doirasidagi yirik sarmoyalar kabi ulkan tashabbuslar tufayli Yevropa Ittifoqi o‘zini inklyuziv rivojlanish, ko‘p tomonlama yondashuv va “yashil” o‘tish sohasidagi hamkorlikka sodiq bo‘lgan uzoq muddatli sherik sifatida namoyon etmoqda. Muhim foydali qazilmalar, qayta tiklanadigan energiya va raqamli aloqa loyihalarini amalga oshirish orqali Yevropa Ittifoqi nafaqat chekinayotgan Amerika dasturlari qoldirgan strategik bo‘shliqlarni to‘ldirmoqda, balki barqaror boshqaruv va mintaqaviy integratsiyaga asoslangan me’yoriy muqobillikni ham taklif etmoqda. Yevropa Ittifoqining “ta’sir doiralari”dan hamkorlikning “uchinchi yo‘li” foydasiga ochiqchasiga voz kechishi Vashingtonning Tramp davridagi ko‘proq tranzaktsion diplomatiyasidan keskin farq qiladi.   Aslida, Trampning qaytishi AQShning mintaqa bilan munosabatlarida keskin burilishga olib keldi. Mualliflarning ta’kidlashicha, Trampning ikki tomonlama kelishuvlarga urg‘u berishi, yuqori tariflar va USAID kabi liberal-demokratik yordam mexanizmlaridan voz kechishi bir vaqtlar yagona bo‘lgan MO5+1 tuzilmasining parchalanishiga sabab bo‘ldi. Amerika diplomatiyasi endi ikki tomonlama transmilliylikning shiddatli shakli bilan ajralib turadi: ko‘pincha xavfsizlik yoki migratsiyaga qaratilgan milliy elitalar uchun mo‘ljallangan maxsus bitimlar. Garchi bu Markaziy Osiyoning ayrim hukumatlari tomonidan qisqa muddatli yon berishlarni, masalan, O‘zbekistonning deportatsiya tashabbusi yoki Qozog‘istonning foydali qazilmalar bo‘yicha muzokaralarini keltirib chiqarishi mumkin bo‘lsa-da, bu ilgari AQSH va MO5 munosabatlarining asosini tashkil etgan ko‘p tomonlama platformalar va uzoq muddatli rivojlanish maqsadlariga putur yetkazish xavfini tug‘dirmoqda. Bundan tashqari, AQShning fuqarolik jamiyati va boshqaruv sohasidagi loyihalarni qo‘llab-quvvatlashdan bosh tortishi natijasida yuzaga kelgan bo‘shliqni allaqachon Xitoy to‘ldirmoqda, bu esa Pekinning mintaqadagi me’yoriy ta’sirini kuchaytirmoqda.   Tahliliy yozuv strategik ehtiyotkorlik va pragmatik uzoqni ko‘ra bilish notasi bilan yakunlanadi. Riazi va Shrayer MO5 davlatlariga Yevropa Ittifoqi va AQShni yagona blok sifatida ko‘rish vasvasasiga berilmaslikni va buning o‘rniga har bir ishtirokchining o‘zgaruvchan ustuvorliklarini hisobga olgan holda tabaqalashtirilgan diplomatik strategiyalarga amal qilishni tavsiya etadilar. Bunday yondashuv, ularning fikricha, Markaziy Osiyoga o‘zining ko‘p vektorli tashqi siyosatini saqlab qolish va nol summali geosiyosiy raqobatga tortilishdan qochish imkonini beradi. Ularning xulosasi, shuningdek, kengroq global tendensiyani ko‘rsatadi: nafaqat Markaziy Osiyoda, balki butun Global Janubda transatlantik konsensusning buzilishi. Ko‘p qutblilik va buyuk davlatlar raqobati tobora kuchayib borayotgan dunyoda mualliflar mintaqaviy strategiyalarni qayta ko‘rib chiqishga chaqiradilar – nafaqat tashqi o‘yinchilar tomonidan, balki parchalanish sharoitida mustaqillikni saqlab qolishga intilayotgan kichik davlatlar tomonidan ham.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarova Ruminiya Yevropa institutining Ishchi hujjatiga qo‘shgan hissasida O‘zbekistonning Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi muhim tranzit markaziga aylanish jarayonini atroflicha baholaydi. So‘nggi geosiyosiy o‘zgarishlar, xususan, Ukrainadagi urush oqibatlari va 2025-yil 4-aprelda Samarqandda bo‘lib o‘tgan ilk “Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo” sammitini hisobga olgan holda, u O‘zbekistonning Transkaspiy va Qora dengiz yo‘laklari orqali eksport yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilish va Ruminiya bilan iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash bo‘yicha strategik vazifasini ta’kidlaydi. 2021-yildan buyon “GSP+” rejimi doirasida Yevropa Ittifoqiga eksportini uch barobarga oshirib, 1,15 milliard AQSH dollariga yetkazish orqali O‘zbekiston imtiyozli savdo tizimlarining samaradorligini va bu sur’atni saqlab qolish uchun ishonchli, ko‘p turli transport aloqalari zarurligini isbotladi.   Umarova mintaqalararo aloqalarni jadallashtirish uchun uchta “harakatga keltiruvchi omil”ni ajratib ko‘rsatadi: savdo hamkorligini kuchaytirish, energiya eksportini xilma-xillashtirish va muhim minerallar logistikasi. U Toshkentning TRASEKA va Transkaspiy xalqaro transport yo‘nalishidagi faol ishtiroki, shuningdek, 2019-yilda Turkmaniston, Ozarbayjon, Gruziya, Ruminiya va Bolgariyani kesib o‘tuvchi Osiyo-Tinch okeanidan Yevropagacha bo‘lgan ko‘p turli transport o‘qi – CASCA+ yo‘lagining ishga tushirilishini alohida ta’kidlaydi. Uning tahlili ko‘rsatishicha, ushbu parallel tashabbuslarni uyg‘unlashtirish Xitoy-Markaziy Osiyo-Yevropa o‘qi bo‘ylab yuk o‘tkazish hajmini sezilarli darajada oshirishi mumkin, ayniqsa 2024-yil dekabrda ishga tushirilgan Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li Turkmanboshiga yetib borib, Konstansa porti bilan bog‘langandan so‘ng.   Yuk tashish logistikasidan tashqari, Umarova 2030-yilga kelib O‘zbekistonning 15 milliard kVt/soatgacha quyosh va shamol energiyasini Yevropa bozorlariga yetkazish uchun Kaspiy va Qora dengiz tublarini qamrab oluvchi “yashil energiya yo‘lagi”ni yaratishni tasavvur qiladi. U bu tashabbus nafaqat Ruminiyaning mintaqaviy energiya taqsimoti markaziga aylanish maqsadiga mos kelishini, balki Yevropa Ittifoqining karbonsizlashtirish va energiya xavfsizligi maqsadlarini ilgari surishda O‘zbekiston-Ruminiya o‘zaro manfaatli hamkorligini mustahkamlashini ta’kidlaydi. Shu bilan birga, uning hissasi transport infratuzilmasi va toza energiya o‘zaro bog‘liqligi O‘zbekistonning Yevropa iqtisodiy va ekologik tizimiga qo‘shilishini ta’minlaydigan istiqbolli kun tartibini belgilaydi.   Nargiza Umarova o‘z tavsiyalarini batafsil savdo statistikasi, rivojlanish bosqichlari va siyosiy yo‘l xaritalari bilan asoslaydi, bu esa siyosatchilarga O‘zbekiston-Ruminiya aloqalari nuqtai nazaridan Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo hamkorligini chuqurlashtirish uchun puxta reja taqdim etadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘zining so‘nggi tahliliy sharhida doktor Islomxon Gafarov Tolibon Afg‘onistonning mineral boyliklarini strategik diplomatik vosita sifatida qanday qayta yo‘naltirayotganiga batafsil baho beradi. Xalqaro yordamning to‘xtatilishi, mablag‘larning muzlatilishi va afyun iqtisodiyotining yo‘q qilinishiga duch kelgan Tolibon rahbariyati mamlakatdagi mis, litiy, temir rudasi va uranning ulkan o‘zlashtirilmagan zaxiralariga e’tibor qaratdi. Biroq, doktor Gafarovning fikriga ko‘ra, “Tolibon” darhol keng ko‘lamli qazib olishni boshlash o‘rniga, xalqaro e’tirofga erishish yo‘lida tabiiy resurslardan siyosiy kapital sifatida foydalanishda ehtiyotkorlik bilan yondashgan.   Afg‘oniston yer osti boyliklarining salohiyati ulkan: butun mamlakat bo‘ylab 1400 dan ortiq kon topilgan, Mes-Aynakdagi mis zaxiralari 50 milliard dollardan ortiq baholanmoqda, litiy zaxiralari esa global yashil energiyaga o‘tish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega hisoblanadi. Ushbu soha allaqachon 7 milliard dollarga yaqin xorijiy sarmoyalarni jalb qilgan va rasman 150 ming kishini ish bilan ta’minlagan bo‘lsa-da, Tolibon bu resurslarga birinchi navbatda iqtisodiy boylik sifatida emas, balki geosiyosiy vosita sifatida qaraydi. Hisobotda ta’kidlanishicha, tashkilot qazib olish bo‘yicha ikki tomonlama kelishuvlarni huquqiy asoslar bo‘yicha kengroq muzokaralar bilan bog‘laydi, Afg‘onistonning eng muhim mineral resurslariga kirish cheklangan xalqaro hamkorlikka yoki hatto tan olinishga yo‘l ochishi mumkinligini nazarda tutadi.   Doktor Gafarov asosiy tashqi o‘yinchilarning rolini ta’riflaydi – birinchi navbatda Xitoy, uning davlat kompaniyalari neft va mis qazib olish bo‘yicha uzoq muddatli shartnomalar tuzgan va hozirda litiy qazib olish bo‘yicha konsessiyalar bo‘yicha muzokaralar olib bormoqda. Xitoyning manfaati ham iqtisodiy, ham strategik xususiyatga ega bo‘lib, “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusi va texnologik ta’minot zanjirlarini mustahkamlash bilan bog‘liq. Pokiston bilan munosabatlarda keskinlik kuchayib borayotgan va yadro sektorini kengaytirishga intilayotgan Hindiston afg‘on uraniga qiziqish bildirmoqda. Rossiya, Eron va Pokiston faol harakat qilayotgan bo‘lsa-da, resurslar sohasidagi hamkorlikka kengroq strategik nuqtai nazardan, jumladan, tranzit infratuzilmasi va mintaqaviy kuch muvozanati orqali yondashmoqda. O‘zbekiston esa foydali qazilmalarni qayta ishlash korxonalari, transchegaraviy logistika va texnik salohiyatni oshirish orqali yordam ko‘rsatish uchun qulay imkoniyatlarga ega.   Tahliliy ma’lumotda Afg‘onistonning qazib olish sohasi, garchi rivojlanmagan bo‘lsa-da, Tolibonning yashirin diplomatiyasining markaziy unsuri bo‘lib qolgani haqida xulosa qilingan. Eksklyuziv hamkorlikdan qochib, ko‘p yo‘nalishli o‘zaro aloqa strategiyasiga amal qilgan holda, Tolibon to‘liq yon bermasdan, qiziqish uyg‘otish uchun tabiiy resurslardan foydalanmoqda. Doktor Gafarovning fikricha, bu strategiya moliyaviy omon qolish chegarasidan chiqib, resurs diplomatiyasi orqali siyosiy qonuniylikni puxta qurishga urinishni aks ettiradi – nafaqat shartnomalar tuzish, balki tan olinishga ham intilish.   “Geopolitical Monitor”da o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

So‘nggi yillarda O‘zbekiston va umuman Markaziy Osiyo mintaqasi hamda Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro qiziqish sezilarli darajada kuchaydi. Bu nafaqat hukumat va ekspertlar darajasida, balki keng jamoatchilik o‘rtasida ham o‘sib borayotgan hamkorlikda o‘z aksini topmoqda.   Siyosiy nuqtai nazardan, O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi munosabatlarni rivojlantirishning asosiy omili siyosiy muloqotning mavjudligidir. O‘zbekiston Yevropa Ittifoqiga a’zo uchta davlat bilan strategik hamkorlikni yo‘lga qo‘ydi. Bu esa yaqinlashuv va umumiy manfaatlarning tobora ortib borayotganini ko‘rsatadi. Bunday birinchi hamkorlik prezident Shavkat Mirziyoyevning birinchi muddati davomida, 2021-yil mart oyida Toshkentda Vengriya va O‘zbekiston o‘rtasida Strategik sheriklik to‘g‘risidagi bitim imzolanishi bilan o‘rnatildi. Keyinchalik bu munosabatlar Prezident Mirziyoyevning 2025-yil may oyida Budapeshtga javob tashrifi chog‘ida kengaytirilgan strategik sheriklik darajasiga ko‘tarildi. Ikkinchi strategik hamkorlik Mirziyoyevning ikkinchi muddati davomida, uning 2023-yil iyun oyida Rimga rasmiy tashrifi chog‘ida Italiya bilan Qo‘shma deklaratsiya imzolanishi bilan o‘rnatildi. Uchinchi hamkorlik uning uchinchi muddatida, Fransiya va O‘zbekiston 2025-yil mart oyida Parijda Strategik sheriklik to‘g‘risidagi qo‘shma deklaratsiyani qabul qilganda amalga oshirildi. Bu esa O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqining asosiy ishtirokchilari bilan rivojlanib borayotgan aloqalarini yanada mustahkamladi.   Jamoatchilik qiziqishi nuqtai nazaridan, Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlardan O‘zbekistonga kelayotgan sayyohlar soni ortib borayotganini ta’kidlash lozim. Pandemiyagacha bo‘lgan ma’lumotlarni 2024-yil ma’lumotlari bilan taqqoslaganda, Yevropa Ittifoqidan kelgan sayyohlar soni taxminan 70 mingdan 230 mingdan oshgani, ya’ni uch baravardan ko‘proq o‘sgani ma’lum bo‘ldi. Xususan, Italiya Yevropa Ittifoqi mamlakatlari orasida tashrif buyuruvchi sayyohlar soni bo‘yicha doimiy ravishda yetakchi uchlikka kiradi. 2024-yilda Italiya taxminan 40 000 italiyalik sayyoh bilan O‘zbekiston uchun Yevropa Ittifoqidan turizmning yetakchi manbasiga aylandi. Ushbu raqamlar nafaqat pandemiyadan keyingi barqaror tiklanishni, balki ikki mamlakat o‘rtasidagi sayyohlik oqimining tarkibiy jadallashuvini ham aks ettiradi. Ular Italiyaning O‘zbekiston madaniy va tarixiy merosiga qiziqishi tobora ortib borayotganidan dalolat beradi. Bundan tashqari, hozirda Italiya va O‘zbekiston o‘rtasida haftasiga to‘rtta to‘g‘ridan-to‘g‘ri reys amalga oshirilmoqda, bu esa ikki tomonlama harakatlanishni yanada osonlashtirmoqda. Umuman olganda, O‘zbekistonning madaniy durdonasi va 2700 yildan ortiq tarixga ega Rim bilan tengdosh bo‘lgan Samarqand, shuningdek Buxoro va Xiva kabi tarixiy shaharlar nafaqat Italiyadan, balki butun Yevropa Ittifoqidan tashrif buyuruvchilarni tobora ko‘proq o‘ziga jalb etmoqda. Madaniy almashinuv ikki tomonlama munosabatlarni mustahkamlash uchun muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘zaro tushunish qanchalik chuqur bo‘lsa, hamkorlik shunchalik samarali va konstruktiv bo‘ladi.   Mintaqaviy darajada Markaziy Osiyo davlatlari va Italiya o‘rtasidagi o‘zaro qiziqish 2023-yildan buyon sezilarli darajada oshdi. Ushbu o‘sib borayotgan hamkorlik yuqori martabali mintaqaviy rahbarlarning Italiyaga qilgan bir qator tashriflarida o‘z aksini topdi: O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2023-yil iyun oyida, Qozog‘iston prezidenti Qosim-Jo‘mart To‘qayev 2024-yil yanvar oyida va Tojikiston prezidenti Emomali Rahmon 2024-yil aprel oyida tashrif buyurdilar. Italiya tomonidan esa prezident Serjio Mattarella 2023-yil noyabr oyida O‘zbekistonga va 2025-yil mart oyida Qozog‘istonga rasmiy tashrif buyurib, Italiyaning Markaziy Osiyo bilan aloqalarni chuqurlashtirishga bo‘lgan strategik intilishini ta’kidladi. Bozor profili nuqtai nazaridan Italiya Markaziy Osiyoning iqtisodiy hamkorlari orasida Xitoy va Rossiyadan keyin uchinchi o‘rinda turadi. Mintaqa davlatlari orasida Qozog‘iston Italiya bilan eng yuqori savdo hajmini saqlab kelmoqda. 2024-yilda Qozog‘iston va Italiya o‘rtasidagi ikki tomonlama tovar ayirboshlash hajmi 25 foizga oshib, qariyb 20 milliard dollarga yetdi. Shundan taxminan 18 milliard dollari yoki 90 foizi Qozog‘iston xom neftining Italiyaga eksportiga to‘g‘ri keldi. Shunga qaramay, Italiyaning Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari bilan savdo aylanmasi ancha kamtarona bo‘lib qoldi: O‘zbekiston bilan 438 million dollar, Turkmaniston bilan 250 million dollarga yaqin, Qirg‘iziston bilan 240 million dollarga yaqin va Tojikiston bilan 100 million dollarga yaqin. Bu raqamlar Markaziy Osiyoning barcha mamlakatlari uchun o‘z iqtisodiy ufqlarini kengaytirish imkoniyatlarini, xususan, Qozog‘iston uchun esa o‘z savdo maydonini diversifikatsiya qilish istiqbollarini ochib beradigan hali to‘liq foydalanilmagan iqtisodiy salohiyatni ko‘rsatib turibdi.   O‘zbekiston prezidentining taklifiga binoan Italiya Respublikasi Bosh vaziri Jorja Meloni 28-may kuni rasmiy tashrif bilan Samarqandga keldi. Natijada Samarqandda umumiy qiymati 3 milliard yevrodan ziyod bo‘lgan o‘nga yaqin bitim imzolandi. Ushbu hujjatlarning uchtasi mustahkam va istiqbolli hamkorlikni shakllantirishga qaratilgan.   Avvalo, ta’lim sohasidagi kelishuvlar alohida strategik ahamiyatga ega, chunki haqiqiy va mustahkam sheriklik munosabatlari faqat bir-birini chuqur tushunish asosida – g‘oyaviy, madaniy va tarixiy jihatdan o‘rnatilishi mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, qo‘shma ilmiy daraja olish dasturlari, institutsional hamkorlik, ilmiy tadqiqotlar va madaniy almashinuvlar orqali eng samarali tarzda rivojlantiriladi. Ushbu mexanizmlar nafaqat ishonch va o‘zaro tanishuvni mustahkamlaydi, balki mamlakatlar o‘rtasida strategik, uzoq muddatli muvofiqlashtirish uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy infratuzilmani ham yaratadi. Bu g‘oya Samarqanddagi uchrashuvda aniq ilgari surildi. Unda O‘zbekistonda Tuscia universiteti filiali ochilishi, Piza, Trento, Roma Tre va Ka’ Foskari universitetlari bilan qo‘shma diplom dasturlari yo‘lga qo‘yilishi e’lon qilindi. Shu bilan bir qatorda, texnik ta’limni rivojlantirish maqsadida Italiyaning yetakchi “Danieli” kompaniyasi va Udine shahridagi ITS akademiyasi Turin politexnika universitetining Toshkent filiali bilan strategik hamkorlik memorandumini imzoladi.   Yana bir muhim hujjat barqaror rivojlanish va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi hamkorlikka taalluqlidir. 2015-yildan boshlab BMTga a’zo barcha davlatlar keng qamrovli "2030-yilgacha bo‘lgan davrda barqaror rivojlanish kun tartibi"ni amalga oshirish majburiyatini oldilar. Mingyillik rivojlanish maqsadlari (MRM)ning qisman yutuq va kamchiliklari shuni ko‘rsatdiki, bunday keng qamrovli maqsadlarga erishish uchun nafaqat jamoaviy harakatlar, balki turli mintaqaviy sharoitlarga moslashtirilgan barqaror sadoqat, muvofiqlashtirilgan siyosat va moslashuvchan strategiyalar ham talab etiladi. Bu borada, ayniqsa, iqlim o‘zgarishi muammosi dolzarbdir. Osiyo taraqqiyot banki bahosiga ko‘ra, yuqori emissiya ssenariysi bo‘yicha iqlim o‘zgarishi 2070-yilga kelib mintaqaviy yalpi ichki mahsulotning 17 foizga qisqarishiga olib kelishi, asr oxiriga borib esa yo‘qotishlar 41 foizgacha yetishi mumkin. Shu bilan birga, Xalqaro valyuta jamg‘armasi 2060-yilga kelib mintaqaning iqtisodiy ko‘rsatkichi deyarli 7 foizga pasayishi mumkinligini bashorat qilmoqda. Ushbu xavflar 2026-yilda Yevropa Komissiyasi tomonidan joriy etiladigan chegara uglerod nazorati mexanizmi (CBAM) tufayli yanada kuchayadi. Bu mexanizm Yevropa Ittifoqiga importga uglerod iziga qarab uglerod solig‘ini qo‘llaydi. Ushbu chora xalqaro savdoni global iqlim maqsadlariga moslashtirishga qaratilgan. Agar tegishli tayyorgarlik choralari ko‘rilmasa, O‘zbekiston eksportchilari ayrim toifadagi tovarlar bo‘yicha katta moliyaviy yo‘qotishlarga duch kelishi mumkin. Ushbu muhim global va mintaqaviy o‘zgarishlarni hisobga olgan holda, mazkur hamkorlik shartnomasini imzolash o‘z vaqtida va juda muhimdir. Bu umumiy ekologik muammolarni hal qilish va mintaqaning barqaror iqtisodiy kelajagini ta’minlash yo‘lidagi faol qadamdir.   Uchinchi strategik muhim bitim uzoq muddatli iqtisodiy integratsiyaga ko‘maklashishning eng muhim huquqiy va institutsional asosi bo‘lgan investitsiyalarni rag‘batlantirish va o‘zaro himoya qilishga taalluqlidir. Birinchidan, bu Italiyaning O‘zbekistondagi o‘sib borayotgan iqtisodiy ishtirokini mustahkamlaydi. Bu yerda allaqachon qisman Italiya kapitali ishtirokidagi 60 ga yaqin korxona, shu jumladan to‘liq Italiya kapitali ishtirokidagi 24 ta korxona faoliyat yuritmoqda. Bu nafaqat tijorat manfaatdorligini, balki investorlarning O‘zbekistonning rivojlanayotgan ishbilarmonlik muhitiga bo‘lgan ishonchini ham aks ettiradi. Ikkinchidan, kelishuv mintaqadagi keng qamrovli geosiyosiy va iqtisodiy qayta qurilishga mos keladi. Aprel oyida bo‘lib o‘tgan C5+EU birinchi sammitida Yevropa komissiyasi prezidenti Ursula fon der Lyayen mintaqaga 12 milliard yevro miqdorida sarmoya kiritish rejasini e’lon qildi. Bu Yevropa Ittifoqi va unga a’zo davlatlarni Markaziy Osiyo taraqqiyotida uzoq muddatli manfaatdor tomonlar sifatida namoyon etdi. Bundan tashqari, Italiya ushbu yondashuvni to‘ldirib, OTB loyihalarining 41,6 foizini Markaziy va G‘arbiy Osiyoga yo‘naltirmoqda. Bu uning strategik siyosiy manfaati va ushbu mintaqani rivojlantirishga sodiqligini ta’kidlaydi. Uchinchidan, C5+EU sammitida Yevropa investitsiya bankining O‘zbekistonda mintaqaviy vakolatxonasini ochish bo‘yicha kelishuvga erishildi. Bu tashabbus Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyada rivojlanish bo‘yicha uzoq muddatli kun tartibini yanada ilgari suradi. Ushbu rivojlanayotgan tizim doirasida Italiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi investitsiyalarni himoya qilish to‘g‘risidagi bitim kapital oqimlari uchun xatarlarni kamaytirish, investorlar huquqlarini ta’minlash va ikki tomonlama iqtisodiy hamkorlikni institutsionallashtirish uchun muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, u nafaqat huquqiy vosita, balki Italiyaning mintaqadagi uzoq muddatli strategik va iqtisodiy ishtirokini ta’minlashga qaratilgan istiqbolli mexanizmdir.   Shubhasiz, 2025-yil 30-may kuni Ostonada o‘tkazilgan Italiya-Markaziy Osiyo sammiti xalqlarimizning xalqaro maydondagi hamjihatligini yana bir bor tasdiqladi. Samarqanddagi C5+EU sammitidan bir necha hafta keyin bo‘lib o‘tgan bu tadbir Markaziy Osiyoning tobora ortib borayotgan geosiyosiy ahamiyatini aks ettiradi. Biroq, mintaqalararo hamkorlikka urg‘u bergan C5+EU formatidan farqli o‘laroq, bu sammit mamlakatlar va mintaqa o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni ifodalaydi. Bu esa Italiyaning Markaziy Osiyo bilan Yevropa Ittifoqining umumiy pozitsiyasini to‘ldiruvchi va ayni paytda o‘z milliy manfaatlarini ilgari suruvchi alohida strategik va iqtisodiy munosabatlar o‘rnatish niyatidan dalolat beradi. Eng muhimi, 30-may kuni Ostonada prezident Qosim-Jo‘mart To‘qayev bilan uchrashuvda bosh vazir Jorja Meloni ta’kidlaganidek, “Italiya Markaziy Osiyo va alohida a’zo davlatlar bilan munosabatlarga sarmoya kiritishga qaror qilgan Yevropa Ittifoqining birinchi mamlakati bo‘lib, fikr almashish uchun barqaror format yaratdi...”. Buni Italiyaning 2019-yilda Markaziy Osiyo bilan vazirlar darajasidagi muloqotni boshlagan birinchi Yevropa davlati ekanligi, keyingi uchrashuvlar esa 2021 va 2024-yillarda o‘tkazilganligi ham tasdiqlaydi. Shunday qilib, joriy yil may oyidagi sammit davlat rahbarlari darajasidagi birinchi yig‘ilish bo‘lib, avval boshlangan hamkorlikning mantiqiy davomiga aylandi. O‘shandan beri Berlin ham mamlakat va mintaqa o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni faollashtirdi. Bunga 2023-yil 29-sentyabrda Berlinda bo‘lib o‘tgan birinchi Germaniya-Markaziy Osiyo sammiti, undan so‘ng 2024-yil 17-sentyabrda Ostonada ikkinchi sammitning o‘tkazilgani guvoh bo‘ladi.   Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi munosabatlarning, xususan, Italiya bilan jadal va ko‘p qirrali sheriklik tufayli faollashuvi mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni yanada kengroq strategik qayta baholashni aks ettiradi. Doimiy siyosiy muloqot, iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish, madaniy diplomatiya va barqaror rivojlanish sohasidagi qo‘shma majburiyatlarda namoyon bo‘layotgan Italiyaning peshqadam roli muayyan mamlakatlar bilan chuqurroq sheriklik munosabatlari tomon siljishni ta’kidlaydi. Yaqinda bo‘lib o‘tgan oliy darajadagi tashriflar chog‘ida imzolangan bitimlar nafaqat ikki va ko‘p tomonlama aloqalarning yetukligidan, balki uzoq muddatli hamkorlikning institutsionallashuvidan dalolat beradi. Geosiyosiy va iqtisodiy vaziyat rivojlanib borgani sari bunday sheriklik o‘zaro manfaatlarni ilgari surishda muhim ahamiyat kasb etadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.