XXI asrda sun’iy intellekt (SI) nafaqat texnologik yutuq, balki global strategik raqobatning asosiy omiliga aylandi. Bu mavzuning dolzarbligi shundaki, SI uchun kechayotgan raqobat natijalari global ta’sir markazlarining qayta taqsimlanishiga, xalqaro siyosiy kuchlar muvozanatining o‘zgarishiga, raqamli texnologiyalarni tartibga solish tamoyillarining transformatsiyasiga va iqtisodiyot, mudofaa hamda jamiyat boshqaruvida yangi standartlarning shakllanishiga olib kelishi mumkin. Shu munosabat bilan, e’tibor asosan AQSh va Xitoyga — global SI makonining me’morligini belgilab beruvchi va uning rivojlanish trayektoriyasini ko‘p jihatdan aniqlovchi ikki yetakchi texnologik kuchga qaratilgan.   SI rivojlanishining hozirgi darajasi. AQSh SI xususiy sarmoya hajmi bo‘yicha yetakchilikni saqlab qolmoqda: 2024 yilda AQShda bu ko‘rsatkich 109,1 milliard dollarni tashkil etgan, Xitoyda esa 9,3 milliard dollar. 2023 yilda ham AQSh SI sohasiga 67,2 milliard dollar xususiy investitsiya jalb qilgan bo‘lsa, Xitoyda bu ko‘rsatkich 7,8 milliard dollarni tashkil etdi. 2013–2023 yillar oralig‘ida AQSh startaplari taxminan 335 milliard dollar miqdorida venchur kapitalini jalb qilgan, Xitoyda esa bu ko‘rsatkich 104 milliard dollarni tashkil etdi. Shuningdek, Stanford AI Index ma’lumotlariga ko‘ra, dunyoda faol moliyalashtirilayotgan 10 mingdan ortiq SI kompaniyasi mavjud bo‘lib, ulardan 5 509 tasi AQShda, 1 446 tasi esa Xitoyda joylashgan.   Ilmiy faoliyat borasida esa Xitoy yetakchilikni qo‘lga kiritgan. Stanford HAI ma’lumotlariga ko‘ra, Xitoylik tadqiqotchilar SI bo‘yicha ko‘proq maqolalar chop etmoqda. Global AI Readiness Index ko‘rsatkichlari bo‘yicha, “ilmiy nashrlar” mezonida Xitoy dunyoda 1-o‘rinni egallagan, AQSh esa 3-o‘rinda. Biroq, davlatlarining SIga tayyorlik darajasi bo‘yicha umumiy reytingda AQSh 1-o‘rinda, Xitoy esa 16-o‘rinda turadi. Bu esa AQShning institutsional va infratuzilma jihatidan yuqori darajada rivojlanganligini ko‘rsatadi.   AQSh bir qator yetakchi til modellari (GPT-4/OpenAI, Gemini/Google, Claude/Anthropic va boshqalar)ni ishlab chiqdi. Xitoy kompaniyalari ham ularga o‘xshash tizimlar yaratmoqda. Masalan, Baidu kompaniyasining Ernie Bot chat-boti 2024 yil aprel holatiga ko‘ra 200 milliondan ortiq foydalanuvchiga ega bo‘ldi. Biroq G‘arb mahsulotlari hanuzgacha qamrov bo‘yicha yetakchi: Al Jazeera xabariga ko‘ra, ChatGPT yillik 1,86 milliard tomosha qayd etgan bo‘lsa, Ernie faqat 14,9 million. Xitoy hukumati barcha generativ SI xizmatlarini ishga tushirishdan oldin tasdiqlashni talab qiladi, AQShda esa bu borada tartibga solish bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.   SI har ikki mamlakatda ham harbiy, ham fuqarolik sohalariga faol joriy qilinmoqda: avtonom tizimlar, razvedka, kiberxavfsizlik, tibbiyot, transport va kuzatuv texnologiyalari kabi yo‘nalishlarni qamrab olgan holda.   Davlat strategiyasi va ko‘magi. Har ikki davlat texnologik yetakchilikni strategik maqsad sifatida belgilagan. AQShda 2020 yildan boshlab Sun’iy intellekt bo‘yicha milliy tashabbus to‘g‘risidagi qonun qabul qilingan, Maxsus quyi qo‘mita va Milliy SI boshqarmasi tashkil etilgan, CHIPS qonuni doirasida yirik moliyalashtirish dasturlari joriy etilgan. 2023 yil oktyabrda Jo Bayden ma’muriyati “Xavfsiz, ishonchli va ishonchga loyiq SI rivoji” haqidagi farmonni e’lon qildi. 2025 yil yanvarida Donald Tramp ma’muriyati “To‘siqlarni olib tashlash to‘g‘risida”gi farmonni imzoladi va AQShning global SI ustunligini saqlab qolishni rasmiy siyosat sifatida e’lon qildi.   Xitoy esa 2030 yilgacha bo‘lgan aniq strategik yo‘nalishni tanlagan. 2017 yilda boshlangan “Yangi avlod SI rivojlanish dasturi” mamlakatni 2030 yilgacha dunyo yetakchisiga aylantirishni maqsad qilgan. SI 14-besh yillik rejaning (2021–2025) ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan. Hukumat milliardlab investitsiyalar ajratmoqda va “milliy jamoalar” tuzmoqda: Baidu, Alibaba, Tencent, SenseTime, iFlytek va boshqa kompaniyalar Xitoy Davlat Kengashi tomonidan etakchi deb e’tirof etilgan. Shu bilan birga, 2021–2023 yillarda Xitoy algoritmlar uchun birinchi milliy qoidalarni qabul qildi: kontent tavsiyalari, “chuqur sintez” (deepfake) va generativ modellarni qamrab olgan holda. 2023 yilda qabul qilingan “Idoralararo chora-tadbirlar”ga ko‘ra, SI chiqishlari “haqiqiy va ishonchli” bo‘lishi va “sotsialistik asosiy qadriyatlarga” zid kelmasligi lozim. Har qanday yirik SI modeli davlat ro‘yxatiga olinishi va xavfsizlik ekspertizasidan o‘tishi shart. Bu esa Xitoy yondashuvida axborot ustidan nazorat va qadriyatlar muvofiqligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratilayotganini ko‘rsatadi.   Etika va tartibga solish. AQSh va Xitoyning ochiqlik va axloqiy tamoyillarga yondashuvi keskin farq qiladi. AQSh SI laboratoriyalarining natijalarni (kod va ma’lumotlar) ochiq e’lon qilishini rag‘batlantiradi. Axloq va maxfiylik borasidagi bahslar mavjud qonunchilik (masalan, GDPR, California Consumer Privacy Act) va hujjatlar (AI Bill of Rights, NIST Framework) asosida olib boriladi. Rivojlanishdagi erkinlik innovatsiyani kuchaytiradi.   Xitoyda esa davlat nazoratiga urg‘u beriladi. Tartibga soluvchi organlar kontentni oldindan tasdiqlashni talab qiladi va algoritmlar uchun qat’iy qoidalar joriy etilgan. Xalqaro reytinglarga ko‘ra, Xitoy SI boshqaruvi va etikasi bo‘yicha eng kuchli 30 davlat ro‘yxatiga kirmaydi. Shu tariqa, Xitoy markazlashtirilgan nazorat va senzura siyosatiga tayanayotgan bo‘lsa, AQSh esa bozor raqobati hamda “o‘zini-o‘zi tartibga solish” mexanizmlariga (auditlar, ochiq standartlar) suyanmoqda.   Prognozlar va mutaxassislarning baholari. Yaqin 5–10 yil ichida raqobat kuchayishi kutilmoqda. RAND Corporation (2025) prognoziga ko‘ra, Xitoy joriy yilda ilg‘or SI modellarining sifatida AQSh bilan paritetga erishishi mumkin. Bunga javoban AQSh texnologik eksportga cheklovlar va ichki innovatsiyalarni rag‘batlantirishni o‘z ichiga olgan ikki yo‘nalishli strategiyani amalga oshirmoqda. Shunga qaramay, DeepSeek, Alibaba Cloud, Baidu va Tencent kabi kompaniyalar tomonidan erishilgan yutuqlar AQShning uzoq muddatli yetakchiligini shubha ostiga qo‘ymoqda.   Bunga yorqin misol sifatida DeepSeek kompaniyasini keltirish mumkin. 2023 yilda tashkil etilgan kompaniya 2025 yil yanvarida R1 chat-botini taqdim etdi va u tez orada AQSh App Store’da eng ko‘p yuklab olingan bepul dasturga aylandi. Model GPT-4 bilan teng darajadagi natijalarni, ayniqsa mantiqiy fikrlash va matematik masalalarda, ko‘rsatdi. Mixture-of-Experts arxitekturasi tufayli u resurslardan samaraliroq foydalandi va o‘quv xarajatlari 42% ga arzon bo‘ldi. Biroq kompaniya noto‘g‘ri axborot tarqatish xavfi tufayli xalqaro tekshiruvlarga ham duch keldi.   Shu bilan birga, Xitoylik ekspertlar, xususan Pekin universiteti huzuridagi Sun’iy intellekt instituti rahbari, professor Song-Chun Zhu — “Xitoy SIining otasi” sifatida tanilgan mutaxassis — generativ SI davrida tashabbusni Xitoy qo‘lga kiritishga qodir, deb hisoblaydi. Bu esa mamlakatdagi tezkor tadqiqot va startap ekotizimining o‘sishiga bog‘liq. Natijada, SI sohasidagi global yetakchilik AQSh o‘z afzalliklaridan qay darajada unumli foydalana olishi va Xitoy o‘z oraliqni qanday tezlikda qisqartira olishiga bog‘liq bo‘ladi.   Umuman olganda, ko‘pchilik prognozlar bir mamlakatning muqarrar geosiyosiy ustunligini e’tirof etmaydi. Mustaqil tahlillar SI bo‘yicha raqobatni ikki kuch orasidagi “yangi sovuq urush” emas, balki har ikki tomon kuchli bo‘lgan jihatlarni aks ettiruvchi uzoq muddatli texnologik jarayon sifatida baholaydi. Hozirda AQSh sarmoya, model va tijorat innovatsiyalari bo‘yicha yetakchi bo‘lsa, Xitoy – joriy etish ko‘lami va ma’lumot hajmi bo‘yicha ustun. Keyingi o‘n yillikdagi yetakchilik qaysi davlat o‘z ekotizimini yaxshiroq boshqara olishi, iqtidorli mutaxassislarni ushlab qola olishi va ochiqlik hamda xavfsizlik o‘rtasida muvozanatni topa olishiga bog‘liq bo‘ladi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarova O‘zbekistonning Yevroosiyodagi asosiy logistika markaziga aylanish bo‘yicha keng ko‘lamli intilishlari doirasida “G‘arb-Janub” transport o‘qini yaratish sa’y-harakatlarining strategik sabablarini tahlil qiladi. U ta’kidlashicha, hozirgi kunda O‘zbekistonning Yevropaga yuk tashishdagi ulushi nomutanosib ravishda past bo‘lib, mamlakatning qulay geografik joylashuviga qaramay, Markaziy Osiyodagi umumiy yuk tashish hajmining atigi 2,3 foizini tashkil etmoqda. Uning fikricha, bu cheklangan rol ham tuzilmaviy to‘siq, ham yashirin imkoniyatdir. Yevropaning Markaziy Osiyo bilan transport aloqalariga, xususan Rossiya infratuzilmasini chetlab o‘tadigan yo‘nalishlarni diversifikatsiya qilishga qiziqishi ortib borar ekan, O‘zbekiston o‘zini yangi geosiyosiy neytral yo‘laklarga o‘sib borayotgan talabni qondira oladigan mamlakat sifatida namoyon etmoqda.   Umarova bu jarayonni Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi o‘zgarayotgan geosiyosiy va iqtisodiy munosabatlar nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadi. Bugungi kunda O‘zbekistonning Xitoy va Rossiyadan keyingi uchinchi yirik savdo sherigi bo‘lgan Yevropa Ittifoqi, ayniqsa GSP+ savdo imtiyozlari tizimi doirasida ikki tomonlama tovar ayirboshlash hajmining o‘sishini kuzatmoqda. O‘zbekistonning Yevropaga eksportida kimyoviy moddalar va uran ustunlik qilishi joriy almashinuvlarning ham ko‘lamini, ham tor bazasini aks ettiradi. Shu bois, uning fikricha, transport aloqalarini kengaytirish nafaqat logistika, balki O‘zbekistonning jahon bozorlari bilan iqtisodiy integratsiyasini tubdan qayta qurish masalasi bo‘lib, bu vaqt o‘tishi bilan eksportni diversifikatsiya qilish va uning qiymatini oshirish imkonini beradi.   Shu maqsadda Umarova ikkita transformatsion infratuzilma tashabbusini ajratib ko‘rsatadi. Birinchisi – Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li bo‘lib, u Sharqiy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi savdo yo‘nalishlarini qariyb 900 kilometrga qisqartiradi. Ushbu temir yo‘l ilgari Eronga qarshi sanksiyalar va logistika qiyinchiliklari tufayli chetda qolgan Janubiy yo‘lakni transkontinental savdo uchun raqobatbardosh yagona transport arteriyasiga aylantirishi kutilmoqda. Garchi u Qirg‘izistonning tog‘li relyefi Qozog‘istonning tekisroq yo‘nalishlariga nisbatan uning ko‘lamini cheklashi mumkinligini tan olsa-da, Umarova janubiy yo‘l, xususan Eron va Turkiya orqali Yaqin Sharq va Afrika bilan potensial aloqalar tufayli yangi geoiqtisodiy imkoniyatlarni ochishini ta’kidlaydi.   U ko‘rib chiqayotgan ikkinchi tashabbus – Termiz-Mozori Sharif-Kobul-Peshovar temir yo‘li bo‘lib, uning maqsadi Markaziy Osiyodan Janubiy Osiyo va Hind okeaniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri quruqlik aloqasini yaratishdir. Umarovaning baholashicha, Kobul koridori mintaqaviy tranzit oqimlarini o‘zgartirib, Rossiya orqali o‘tadigan an’anaviy shimoliy yo‘nalishlarga muqobil variantni taklif qilishi mumkin. Shimoliy va O‘rta yo‘laklar bilan muvaffaqiyatli bog‘langan taqdirda, Afg‘oniston yo‘nalishi Shimoliy Yevropa, Rossiya, Belarus, Kavkaz va Janubiy Yevropaning bir qismini Hindiston va Fors ko‘rfazi bilan bog‘lashi mumkin, bunda O‘zbekiston asosiy transport tuguniga aylanadi. Bu nafaqat mamlakatning logistika salohiyatini mustahkamlaydi, balki jahon tartibotining parchalanishi sharoitida uning geostrategik ahamiyatini oshiradi.   Umarova shunday xulosaga keladiki, O‘zbekiston Kaspiy dengiziga chiqish imkoniyati yo‘qligi va temir yo‘l infratuzilmasining cheklanganligi tufayli Qozog‘istonning mintaqaviy yuk tashishdagi ustun mavqei bilan to‘liq raqobatlasha olmasa-da, ushbu yangi yo‘laklar mavjud nomutanosibliklarni yumshatish yo‘llarini taklif etadi. Uning fikricha, asosiy masala Qozog‘iston modelidan nusxa ko‘chirishda emas, balki yangi geografik hududlar va ishtirokchilarga xizmat ko‘rsatadigan qo‘shimcha yo‘nalishlarni ishlab chiqishdadir. Agar O‘zbekiston Yevropa, Janubiy Osiyo va Yaqin Sharq o‘rtasida muhim bo‘g‘in sifatida o‘z o‘rnini mustahkamlasa, bu mintaqaviy transport tizimini tubdan o‘zgartirishi va uning xalqaro iqtisodiy tizimda yanada salmoqli rol o‘ynashini ta’minlashi mumkin.   The Diplomat’da o‘qing   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Eujenio Charlandini o‘zining tahliliy sharhida “Bir makon, bir yo‘l” (BMBY) tashabbusi doirasida Xitoyning O‘zbekistondagi iqtisodiy ta’siri kengayishi haqiqiy madaniy ta’sirga olib keldimi yoki mavjud iqtisodiy bog‘liqlikni kuchaytirdimi, degan masalani ko‘rib chiqadi. 2016-yilda Shavkat Mirziyoyev prezidentlik lavozimiga kelganidan buyon Toshkent transport aloqalarini modernizatsiya qilish va tashqi hamkorlikni diversifikatsiya qilish maqsadida infratuzilmaga sarmoyalarni qo‘llab-quvvatlab, ko‘p vektorli strategiyani amalga oshirmoqda. Uning tahlili BMBYning aniq yutuqlarini tasvirlashdan boshlanadi – avvalo 2016-yilda Tojikistonni chetlab o‘tgan holda qurilgan Angren-Pop temir yo‘li va 2024-yildagi Qashg‘ar-Andijon-Jalolobod bog‘lanishi to‘g‘risidagi kelishuv – bular shubhasiz O‘zbekistonning Sharq va G‘arb o‘rtasidagi savdo oqimlaridagi o‘rnini mustahkamladi hamda Markaziy Osiyo va Shinjon o‘rtasidagi savdoga deyarli 90 milliard dollar keltirdi.   Eujenio moddiy foyda ko‘zga tashlanayotganini ta’kidlaydi: 2022-2023-yillar oralig‘ida O‘zbekistonga kiritilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar qariyb ikki barobarga oshib, 7,2 milliard dollarga yetdi, bunda Xitoy kapitali Rossiya kapitalidan deyarli ikki baravar ko‘p bo‘ldi, 2024-yilgacha yalpi ichki mahsulot o‘sishi barqaror ravishda 6 foizdan yuqori bo‘ladi. Ushbu raqamlar BMBYning transport, energetika va qurilish sohalarini rag‘batlantirish, mahalliy ish o‘rinlarini yaratish va Trans-Yevroosiyo ta’minot zanjiri samaradorligini oshirishdagi muvaffaqiyatidan dalolat beradi. Biroq, bu iqtisodiy rivojlanish Xitoy madaniy ishtirokining tegishli o‘sishi bilan birga kelmayapti: Konfutsiy institutlarining sezilarli darajada yetishmasligi, xitoy tili bo‘yicha o‘quv dasturlarining kengaymasligi yoki Xitoy ommaviy axborot vositalarining O‘zbekiston ijtimoiy hayotiga kirib bormasligi hamon kuzatilmoqda.   Muallif yana shuni ta’kidlaydiki, Rossiyaning madaniy merosi O‘zbekistonda o‘z ustunligini saqlab qolmoqda. Rus tili biznes, hukumat va oliy ta’limda asosiy til bo‘lib qolmoqda, tobora ko‘proq o‘zbek talabalari esa Shimoliy Amerika va Yevropadagi G‘arb universitetlari va kasbiy imkoniyatlarni tanlamoqda. G‘arb madaniy ta’sirlarining paydo bo‘lishi bilan birga Rossiyaning yumshoq kuchini saqlab qolishi o‘zbek jamiyati o‘z madaniy yo‘nalishlarini iqtisodiy burilishga mos ravishda Pekin tomon o‘zgartirmaganligidan dalolat beradi.   Xitoy strategiyasiga baho berar ekan, u qattiq infratuzilmaga kuchli e’tibor qaratish - garchi haqiqiy aloqalarni o‘rnatish uchun samarali bo‘lsa-da – shaxslararo muloqot zarurligini e’tibordan chetda qoldirganini ta’kidlaydi. Hozirgi vaqtda maqsadli, sohaviy investitsiyalarga ustunlik berilayotgan BMBYning rivojlanayotgan modeli madaniy diplomatiyani kengaytirish uchun imkoniyatlar ochadi. U Pekinni chuqurroq o‘zaro tushunish va barqaror ta’sirni rivojlantirish uchun o‘z infratuzilma portfelini faol akademik almashinuvlar, til dasturlari va qo‘shma media tashabbuslari bilan to‘ldirishni taklif qiladi.   Nihoyat, Eujenio O‘zbekistonga o‘z mavqeidan nafaqat Xitoy tomonidan moliyalashtiriladigan loyihalarni amalga oshirish, balki yanada muhim madaniy rolni tasdiqlash uchun foydalanishni tavsiya etadi. Toshkent infratuzilmani moliyalashtirishni stipendiyalar kvotalari, madaniy festivallar va qo‘shma tadqiqot markazlari kabi madaniy hamkorlik qoidalari bilan birlashtiradigan BMBY doirasidagi hamkorlik bo‘yicha muzokaralar olib borishi kerak. Shunday qilib, O‘zbekiston Ipak yo‘lining qayta tiklanishi nafaqat tovarlar va kapital oqimiga, balki g‘oyalar va qadriyatlar almashinuvining o‘zaro boyishiga ham hissa qo‘shishini ta’minlashi mumkin.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Isroil va Eron o‘rtasidagi mojaro mintaqaviy xususiyatga ega bo‘lsa-da, neft bozorida global tebranishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Strategik jihatdan muhim bo‘lgan Yaqin Sharq mintaqasidagi keskinlikning kuchayishi neft ta’minoti barqarorligini xavf ostiga qo‘yadi va ekstremal holatlarda 1970-yillardagi neft inqirozlariga o‘xshash narxlarning keskin sakrashiga olib kelishi mumkin.     Qisqa muddatli ziddiyat – minimal ta’sir Agar harbiy qarama-qarshilik avvalgi zarbalar almashinuvi ssenariysi bo‘yicha, ya’ni qisqa muddatli, infratuzilma yo‘qotishlarisiz va uchinchi davlatlar aralashuvisiz rivojlansa, neft bozorining reaksiyasi cheklangan bo‘ladi. Bunga 2024-yil bahorida Suriya, Iroq va Erondagi obyektlarga zarbalar almashinuvidan so‘ng neft narxi bir barrel uchun 3-5 dollargacha vaqtincha ko‘tarilgani, biroq bir haftadan so‘ng avvalgi darajasiga qaytgani misol bo‘la oladi.   Bunday vaziyatlarda bozor narxga "geosiyosiy mukofot" qo‘shadi, ammo real ta’minotga hech qanday tahdid yo‘qligi aniq bo‘lgach, tezda tuzatish kiritadi. Bundan tashqari, Eron tashqi bozorga kuniga taxminan 1-1,5 million barrel yetkazib beradi - bu sezilarli, ammo muhim bo‘lmagan hajm, ayniqsa, u asosan o‘z strategik zaxiralariga ega bo‘lgan Xitoyga yo‘naltirilgan bo‘lsa.   Keskinlashuv va infratuzilmaga zarbalar – narxlarning 100-150 dollargacha ko‘tarilishi Mojaro cho‘zilib ketishi va zararlanish zonasiga Eronning neftni qayta ishlash zavodlari, eksport terminallari va quvurlari kirishi ssenariysi ancha katta xavf tug‘diradi. Bu holda bozor taklifning real qisqarishiga duch keladi, bu esa narxlarning bir barrel uchun 100-150 dollargacha ko‘tarilishiga sabab bo‘lishi mumkin.   Bunday holatlar avval ham bo‘lgan – 2019-yil sentyabr oyida Saudi Aramco obyektlariga uchuvchisiz qurilmalar hujumi jahon ta’minotining deyarli 5 foizini yo‘qotishiga olib keldi va Brent neftining narxini 19 foizga oshirdi (1991-yildan beri eng keskin o‘sish). Vaziyat tezda hal qilingan bo‘lsa-da, bu hatto yuqori darajada himoyalangan mamlakatlar infratuzilmasining zaifligini ko‘rsatdi.   Hatto OPEK+ mamlakatlarida ham qisqa muddatda qazib olishni ko‘paytirish imkoniyatlari cheklanganligi va Eronga qarshi sanksiyalar kuchaytirilishi mumkinligini hisobga olsak, bozorga kuniga 1-1,5 million barrel yo‘qotishni tezda qoplash qiyin bo‘ladi.   Hormuz bo‘g‘oziga tahdid – energetik shok ssenariysi Eng og‘ir ssenariy strategik “neftning tor bo‘g‘zi” – Hormuz bo‘g‘ozini to‘sib qo‘yish yoki harbiy blokada bilan bog‘liq. O‘mon va Eron o‘rtasidagi ushbu tor hudud orqali har kuni 20-21 million barrel neft o‘tadi, ya’ni dunyodagi umumiy iste’molning taxminan beshdan bir qismi.   Eron harbiy tajovuz bo‘lsa, bo‘g‘ozni to‘sib qo‘yish bilan bir necha bor tahdid qilgan. Agar bunday tahdid haqiqatga aylansa, hatto bir necha kun bo‘lsa ham, neft narxi bir barrel uchun 200-300 dollargacha keskin ko‘tarilishi mumkin. Keng ko‘lamli dengiz qamali, sug‘urta kompaniyalarining mintaqada ishlashdan bosh tortishi va tanker qatnovining to‘xtatilishi holatida, nazariy jihatdan yanada ekstremal raqamlar ham bo‘lishi mumkin - bir barrel uchun 500-1000 dollar, garchi ular qisqa muddatda gipotetik bo‘lib ko‘rinsa-da.   Bu domino effektini keltirib chiqaradi: global ta’minot zanjirlari logistika narxining keskin oshishiga duch keladi, benzin, aviatsiya yoqilg‘isi, oziq-ovqat va o‘g‘itlar narxlari oshadi, import qiluvchi mamlakatlarda inflyatsiya bosimi kuchayadi, Markaziy banklar pul-kredit siyosatini qattiqlashtiradi, global YaIM 1-2% ga qisqarishi mumkin.   Tutib turuvchi omillar Voqealar rivojining dramatik salohiyatiga qaramay, bir qator omillar narxlarning keskin oshishiga to‘sqinlik qilishi mumkin: IQHT mamlakatlari va Xitoydagi strategik neft zaxiralari taklifning pasayishini vaqtincha qoplashga qodir. OPEK+, ayniqsa Saudiya Arabistoni va BAAning moslashuvchanligi favqulodda vaziyatlarda qazib olishni tezda oshirish imkonini beradi. AQSH slanesli nefti 3-6 oy ichida hajmi kuniga 500-700 ming barrelga oshishi mumkin. Mintaqada barqarorlikdan manfaatdor bo‘lgan Xitoy va Rossiya tomonidan Eronga diplomatik bosim o‘tkazilishi.   Ayni paytda neft bozori kutilmalar bilan yashamoqda. Agar Isroil va Eron o‘rtasidagi mojaro cheklangan bo‘lib qolsa, narxlarning o‘sishi qisqa muddatli va mo‘tadil bo‘ladi. Biroq, uning cho‘zilishi yoki uchinchi davlatlarning (masalan, AQSH, Saudiya Arabistoni, BAA) aralashuvi vaziyatni tubdan o‘zgartirishi mumkin.   Asosiy xavf – Hormuz bo‘g‘ozi. Uning bir necha kunga yopilishi energetik shok va global inflyatsiyani keltirib chiqaradi. Shuning uchun, barcha ssenariylarga qaramay, dunyoning yetakchi davlatlari bunday darajadagi keskinlashuvga yo‘l qo‘ymaslik uchun harakat qilmoqda.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

O‘z tahliliy sharhlarida Darius Riazi va Aleksandr Shrayer Yevropa Ittifoqi va Amerika Qo‘shma Shtatlari o‘rtasida Markaziy Osiyo bilan munosabatlarda kuchayib borayotgan strategik farqlarni tahlil qiladilar. Bir paytlar mintaqaviy barqarorlik, aloqadorlik va liberal-demokratik me’yorlarni qo‘llab-quvvatlash, shu bilan birga Rossiya va Xitoy ta’siridan himoyalanishga qaratilgan bir-birini to‘ldiruvchi transatlantik strategiya doirasida birlashgan bu ikki davlat o‘shandan beri sezilarli darajada farqli yo‘nalishlarni tanlagan. Donald Trampning 2025-yilda Oq uyga qaytishi turtki bo‘lgan bu o‘zgarish bir vaqtlar muvofiqlashtirilgan G‘arb yondashuvining yemirilishidan dalolat beradi. Mualliflar bu bo‘linish shunchaki ramziy emas, balki uzoq vaqtdan beri ko‘p vektorli tashqi siyosatga sodiq bo‘lgan Markaziy Osiyo beshligining (MO5) tashqi siyosiy hisob-kitoblariga sezilarli ta’sir ko‘rsatayotganini ishonchli tarzda isbotlaydilar.   Riazi va Shrayer ta’kidlaganidek, Yevropa Ittifoqi izchillik va institutsional yetuklik strategiyasini qo‘llagan. 2025-yilgi Samarqand sammiti va Global Gateway dasturi doirasidagi yirik sarmoyalar kabi ulkan tashabbuslar tufayli Yevropa Ittifoqi o‘zini inklyuziv rivojlanish, ko‘p tomonlama yondashuv va “yashil” o‘tish sohasidagi hamkorlikka sodiq bo‘lgan uzoq muddatli sherik sifatida namoyon etmoqda. Muhim foydali qazilmalar, qayta tiklanadigan energiya va raqamli aloqa loyihalarini amalga oshirish orqali Yevropa Ittifoqi nafaqat chekinayotgan Amerika dasturlari qoldirgan strategik bo‘shliqlarni to‘ldirmoqda, balki barqaror boshqaruv va mintaqaviy integratsiyaga asoslangan me’yoriy muqobillikni ham taklif etmoqda. Yevropa Ittifoqining “ta’sir doiralari”dan hamkorlikning “uchinchi yo‘li” foydasiga ochiqchasiga voz kechishi Vashingtonning Tramp davridagi ko‘proq tranzaktsion diplomatiyasidan keskin farq qiladi.   Aslida, Trampning qaytishi AQShning mintaqa bilan munosabatlarida keskin burilishga olib keldi. Mualliflarning ta’kidlashicha, Trampning ikki tomonlama kelishuvlarga urg‘u berishi, yuqori tariflar va USAID kabi liberal-demokratik yordam mexanizmlaridan voz kechishi bir vaqtlar yagona bo‘lgan MO5+1 tuzilmasining parchalanishiga sabab bo‘ldi. Amerika diplomatiyasi endi ikki tomonlama transmilliylikning shiddatli shakli bilan ajralib turadi: ko‘pincha xavfsizlik yoki migratsiyaga qaratilgan milliy elitalar uchun mo‘ljallangan maxsus bitimlar. Garchi bu Markaziy Osiyoning ayrim hukumatlari tomonidan qisqa muddatli yon berishlarni, masalan, O‘zbekistonning deportatsiya tashabbusi yoki Qozog‘istonning foydali qazilmalar bo‘yicha muzokaralarini keltirib chiqarishi mumkin bo‘lsa-da, bu ilgari AQSH va MO5 munosabatlarining asosini tashkil etgan ko‘p tomonlama platformalar va uzoq muddatli rivojlanish maqsadlariga putur yetkazish xavfini tug‘dirmoqda. Bundan tashqari, AQShning fuqarolik jamiyati va boshqaruv sohasidagi loyihalarni qo‘llab-quvvatlashdan bosh tortishi natijasida yuzaga kelgan bo‘shliqni allaqachon Xitoy to‘ldirmoqda, bu esa Pekinning mintaqadagi me’yoriy ta’sirini kuchaytirmoqda.   Tahliliy yozuv strategik ehtiyotkorlik va pragmatik uzoqni ko‘ra bilish notasi bilan yakunlanadi. Riazi va Shrayer MO5 davlatlariga Yevropa Ittifoqi va AQShni yagona blok sifatida ko‘rish vasvasasiga berilmaslikni va buning o‘rniga har bir ishtirokchining o‘zgaruvchan ustuvorliklarini hisobga olgan holda tabaqalashtirilgan diplomatik strategiyalarga amal qilishni tavsiya etadilar. Bunday yondashuv, ularning fikricha, Markaziy Osiyoga o‘zining ko‘p vektorli tashqi siyosatini saqlab qolish va nol summali geosiyosiy raqobatga tortilishdan qochish imkonini beradi. Ularning xulosasi, shuningdek, kengroq global tendensiyani ko‘rsatadi: nafaqat Markaziy Osiyoda, balki butun Global Janubda transatlantik konsensusning buzilishi. Ko‘p qutblilik va buyuk davlatlar raqobati tobora kuchayib borayotgan dunyoda mualliflar mintaqaviy strategiyalarni qayta ko‘rib chiqishga chaqiradilar – nafaqat tashqi o‘yinchilar tomonidan, balki parchalanish sharoitida mustaqillikni saqlab qolishga intilayotgan kichik davlatlar tomonidan ham.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.

Nargiza Umarova Ruminiya Yevropa institutining Ishchi hujjatiga qo‘shgan hissasida O‘zbekistonning Markaziy Osiyo va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi muhim tranzit markaziga aylanish jarayonini atroflicha baholaydi. So‘nggi geosiyosiy o‘zgarishlar, xususan, Ukrainadagi urush oqibatlari va 2025-yil 4-aprelda Samarqandda bo‘lib o‘tgan ilk “Yevropa Ittifoqi – Markaziy Osiyo” sammitini hisobga olgan holda, u O‘zbekistonning Transkaspiy va Qora dengiz yo‘laklari orqali eksport yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilish va Ruminiya bilan iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash bo‘yicha strategik vazifasini ta’kidlaydi. 2021-yildan buyon “GSP+” rejimi doirasida Yevropa Ittifoqiga eksportini uch barobarga oshirib, 1,15 milliard AQSH dollariga yetkazish orqali O‘zbekiston imtiyozli savdo tizimlarining samaradorligini va bu sur’atni saqlab qolish uchun ishonchli, ko‘p turli transport aloqalari zarurligini isbotladi.   Umarova mintaqalararo aloqalarni jadallashtirish uchun uchta “harakatga keltiruvchi omil”ni ajratib ko‘rsatadi: savdo hamkorligini kuchaytirish, energiya eksportini xilma-xillashtirish va muhim minerallar logistikasi. U Toshkentning TRASEKA va Transkaspiy xalqaro transport yo‘nalishidagi faol ishtiroki, shuningdek, 2019-yilda Turkmaniston, Ozarbayjon, Gruziya, Ruminiya va Bolgariyani kesib o‘tuvchi Osiyo-Tinch okeanidan Yevropagacha bo‘lgan ko‘p turli transport o‘qi – CASCA+ yo‘lagining ishga tushirilishini alohida ta’kidlaydi. Uning tahlili ko‘rsatishicha, ushbu parallel tashabbuslarni uyg‘unlashtirish Xitoy-Markaziy Osiyo-Yevropa o‘qi bo‘ylab yuk o‘tkazish hajmini sezilarli darajada oshirishi mumkin, ayniqsa 2024-yil dekabrda ishga tushirilgan Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li Turkmanboshiga yetib borib, Konstansa porti bilan bog‘langandan so‘ng.   Yuk tashish logistikasidan tashqari, Umarova 2030-yilga kelib O‘zbekistonning 15 milliard kVt/soatgacha quyosh va shamol energiyasini Yevropa bozorlariga yetkazish uchun Kaspiy va Qora dengiz tublarini qamrab oluvchi “yashil energiya yo‘lagi”ni yaratishni tasavvur qiladi. U bu tashabbus nafaqat Ruminiyaning mintaqaviy energiya taqsimoti markaziga aylanish maqsadiga mos kelishini, balki Yevropa Ittifoqining karbonsizlashtirish va energiya xavfsizligi maqsadlarini ilgari surishda O‘zbekiston-Ruminiya o‘zaro manfaatli hamkorligini mustahkamlashini ta’kidlaydi. Shu bilan birga, uning hissasi transport infratuzilmasi va toza energiya o‘zaro bog‘liqligi O‘zbekistonning Yevropa iqtisodiy va ekologik tizimiga qo‘shilishini ta’minlaydigan istiqbolli kun tartibini belgilaydi.   Nargiza Umarova o‘z tavsiyalarini batafsil savdo statistikasi, rivojlanish bosqichlari va siyosiy yo‘l xaritalari bilan asoslaydi, bu esa siyosatchilarga O‘zbekiston-Ruminiya aloqalari nuqtai nazaridan Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo hamkorligini chuqurlashtirish uchun puxta reja taqdim etadi.   * Istiqbolli xalqaro tadqiqotlar instituti (IXTI) hech qanday masalada muassasaviy nuqtai nazarni bildirmaydi; bu yerda keltirilgan fikrlar faqatgina muallif yoki mualliflarga tegishli bo‘lib, ular IXTIning qarashlarini aks ettirmaydi.